ناسخ

نسخ ، عبارت از «صرف نظر كردن از يك حكم شرعى پيشين ، به خاطر يك حكم شرعى پسين است ; به شرطى كه از لحاظ معنايى ميان اين دو حكم ; تنافر ، ناسازگارى بيّن و آشكار وجود داشته باشد يا بر نسخ آن اجماع يا نص معتبرى ، داشته باشيم .»
لزوم نسخ : نيازهاى انسان ، گاه با تغيير زمان و شرايط محيط دگرگون مى شود و گاه ثابت و برقرار است . با توجه به قانون تكامل انسان و جامعه ـ بخصوص در هنگام شروع انقلابهاى اجتماعى و عقيدتى ـ گاه برنامه اى مفيد و سازنده و گاه ناكارامد است ; بنابراين ، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطعهاى مختلف زمانى ، روشن به نظر مى رسد . نسخ ، هيچگونه منافاتى با حكمت خداوند ندارد ; زيرا:
1 . احكام ، تابع مصلحتها و مفسده هايند . همانطور كه ممكن است ساعت معين ، روز معين و هفته معين ، در مصلحت فعل تأثير داشته باشد ، سال و سالها هم امكان دارد در مصلحت فعل مؤثر باشد ; مثل اينكه مصلحت براى مسلمانان در يك زمان (به خاطر ضعف نيرو) عفو و گذشت از منافقان و كفار است ، و در زمان ديگر ، مصلحت (به خاطر داشتن تجهيزات و نيرو) جهاد با آنان مى باشد .
2 . درست است كه ظاهر حكم وضع شده به وسيله شارع ، دوام و استمرار است ، ولى در واقع خود شارع محدوديت زمانى آن حكم را مى داند و به خاطر مصالحى مثل آماده كردن مردم براى اطاعت و انقياد ، و تسهيل و تخفيف در عبادات ، زمان پايان يافتن حكم را براى مردم ابلاغ نكرده است ; بنابراين ، نسخ منافاتى با علم و حكمت خداى متعال ندارد ; علاوه بر اينكه دقت در آيات منسوخ ، وجود قراينى را ثابت مى كند كه حاكى از موقتى بودن حكم است .
3 . در وضع احكام به وسيله آيات قرآن ، هدفهاى مختلفى دنبال مى شود كه يكى از آنها تشريع حكم است كه با نسخ ، حكم از بين مى رود ; ولى هدفهاى ديگر ، مثل اعجاز آيات ، تلاوت آيات و در برخى موارد به عنوان سند تاريخى ـ در موردى كه شأن نزول خاصى داشته باشد ـ به حال خود باقى مى مانند .
بيشتر مفسران قائل به نسخ در قرآن مى باشند ; امّا در نوع نسخ (نسخ حكم و تلاوت ; نسخ تلاوت نه حكم ، نسخ حكم نه تلاوت ) اختلاف نظر دارند . علماى شيعه ، فقط نوع اخير (نسخ حكم نه تلاوت ) را پذيرفته اند ; ولى در تعداد آيات منسوخ هم اتفاق نظرى ديده نمى شود ; و بيشتر آنها فقط هشت مورد را كه بر نسخشان دليل قطعى و اجماع وجود دارد پذيرفته اند . آياتى كه نسخ شدند عبارتند از: 1 . آيه نجوا ; (مجادله ، 12) 2 . عدد مقاتلين ; (انفال ، 65) 3 . آيه امتاع ; (بقره ، 240) 4 . آيه جزاى فحشا ; (نساء ، 15) 5 . آيه توارث به ايمان ; (انفال ، 72) 6 . آيات صفح و عفو ; (جاثيه ، 14) 7 . آيات معاهده ; (نساء ، 89) 8 . آيات تدريجى بودن تشريع قتال . براى آگاهى بيشتر به تفسير البيان مراجعه شود .