جمع بندی سوالی اخلاقی از یک روایت اخلاقی در باب مزاح

کارشناس بحث: استاد سمیع

پرسش:
از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، حکایاتی با مضمون پیر زن وارد بهشت نمی‌شود و پیر مرد و بی‌دندان وارد بهشت نمی‌شود وجود دارد. با توجه به این که از پیامبر، عمل ناشایست سر نمی‌زند، چگونه در دسته مزاح‌ها قرار می‌گیرد با این که فرد مقابل را ناراحت می‌کند و باید در مزاح، ظرفیت‌ها، سنجیده شود.؟

پاسخ:
گنجاندن چنین جریاناتی در دسته مزاح‌ها اشکالی ندارد و ایرادی که بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) وارد نیست؛ چون مشتمل بر تنقیص، مسخره کردن و ... نیست و ناراحت شدن آن پیرزن بابت غصه خوردن به حالش بود که چرا نمی‌تواند وارد بهشت شود.
همان طور که می‌دانید انسان در انجام هر رفتار ارادی، انگیزه و هدفی را پی می‌گیرد. شوخی و مزاح نیز این قاعده مستثنا نبوده و انگیزه‌ای در آن دنبال می‌شود که به دو نوع، قابل تقسیم است:
1. هدف حق
2. هدف باطل
در رابطه با هدف حق، اهداف ذیل را می توان از جمله انگیزه‌های حق در مزاح به شمار آورد:
الف: جرأت دادن به مخاطب، برای پرسش یا بیان مطلب
ب: زدودن اندوه
ج: سرعت و کیفیت آموزش
د: رفع خستگی و کسالت
حال اگر ما قرینه‌ای برای گزینه‌های ب، ج، د، نداشته باشیم، مورد الف، توجیه مناسبی می‌تواند برای مزاح پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در چنین جریاناتی باشد؛ چون انسان وقتی که در برابر بزرگی قرار می‌گیرد، چه بسا از بیان مطلب خویش یا پرسش از نادانسته‌هایش، احساس ناتوانی کند، و هیبت و شکوه آن بزرگ، او را به سکوت وا دارد. در این حال، اگر آن بزرگ برای رفع این احساس، شوخی کند، هدف درستی را دنبال کرده است.
در روایات آمده که هدف پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای شوخی با افراد، از بین بردن این حالت در ایشان بوده است که در نتیجه فضایی مناسب را برای طرح مطلب پدید می‌آورد و به این ترتیب، جرأت باز گفتن مسائل پیدا می‌شد. (1)
یکی از اصحاب امام صادق (علیه السلام) به ایشان عرض کرد: «جُعِلْتُ فِدَاكَ هَلْ كَانَتْ فِي النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) مُدَاعَبَةٌ فَقَالَ لَقَدْ وَصَفَهُ اللَّهُ بِخُلُقٍ عَظِيمٍ فِي الْمُدَاعَبَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَعَثَ أَنْبِيَاءَهُ فَكَانَتْ فِيهِمْ كَزَازَة وَ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله و سلم) بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ كَانَ‏ مِنْ‏ رَأْفَتِهِ‏ لِأُمَّتِهِ‏ مُدَاعَبَتُهُ‏ لَهُمْ لِكَيْلَا يَبْلُغَ بِأَحَدٍ مِنْهُمَ التَّعْظِيمُ حَتَّى لَا يَنْظُرَ إِلَيْه‏ (2)

فدایت شوم. آیا شوخی در رفتار پیامبر بود؟ حضرت فرمودند: خداوند متعال پیامبرانش را برانگیخت، سپس در [رفتار] ایشان خشکی و انقباض بود و حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) را با مهربانی و رحمت بر انگیخت و از مهربانی او با امتش، شوخی او با آنان بود؛ برای آن که بزرگ شمردن او از سوی امت به اندازه‌ای نرسد که دیگر حتی به چهره او هم نگاه نکنند.»
پی نوشت:
1.تهرانی، مجتبی، اخلاق الهی، ص 239،سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
2.نورى، حسين بن محمد تقى‏، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏،ج8،ص408،مؤسسة آل البيت (عليهم السلام‏)، قم‏،1408 ق‏.