جمع بندی دلیل حبط اعمال نیک کافران

کارشناس بحث: استاد سعید

دلیل حبط عمل نیک کافران
قرآن كريم در آیه « قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً *الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيهُمْ فىِ الحْیوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ يحَسَبُونَ أَنهَّمْ يحُسِنُونَ صُنْعًا* أُوْلَئكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِايَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لهَمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا» (1) از حبط عمل کافر سخن گفته است.
کار کافر از اول بی اثر و بی خاصیت و پوچ است. اصلا عمل صالح محسوب نمی شود؛ زیرا برای صالح بودن یک عمل دو چیز لازم است: یکی حسن فعلی و دیگر حسن فاعلی.
حسن فعلی کار نیکو، خوب و مفید است. به عنوان مثال، کسی جاده یا پل یا بیمارستان یا مدرسه و مسجد و مانند آن بسازد، کار او خوب و پسندیده است. حسن فعلی دارد . عمل خیری انجام شده است.
اما حسن فاعلی آن است که مؤمن همان کارهای یاد شده را با نیت خالص و به دور از ریا، شهرت، و سایر خواهش‌های نفسانی انجام دهد.
یعنی در حسن فعلی نگاه ما به کننده کار نیست؛ بلکه خود فعل را در نظر می گیریم. صفت حسن یا قبح برای آن می آوریم، ولی در حسن فاعلی نگاه ما به کننده کار است که در این جا علاوه بر حسن فاعلی، حسن فعلی هم وجود دارد.
برای اثربخش بودن عمل هر دو حَسن لازم است، یعنی کاری حُسن و پسندیده. اگر از سوی فرد مؤمن و صالح به نیت خیر و به دور از امور نفسانی انجام شود، خداوند به آن پاداش می‌دهد.
اما اگر یک فرد ناصالح و غیر مؤمن کارهای یاد شده را انجام دهد و نیت او خالصانه نباشد و برای امور نفسانی نظیر شهرت‌طلبی و خودنمایی و یا اینکه اسم او در تاریخ به نیکی ثبت شود کارهای یاد شده را انجام دهد، در آخرت پاداشی نخواهد داشت، گرچه در دنیا ممکن است به امور یاد شده برسد و مزد کارش از همان طریق به او داده شود، ولی در آخرت‌طلبی از خداوند ندارد.
شهید مطهری (رفع مقامه) می فرماید: کار مفید اجتماعی آن گاه از نظر اسلام روحی و تکامل معنوی مفید است که روح با انجام آن عمل یک سیر و سفر معنوی کرده باشد، از منزل خودخواهی و هواپرستی خارج شده و قدم به منزل اخلاص و صفا گذاشته باشد. نسبت حسن فعلی به حسن فاعلی، نسبت بدن به روح است.
یک موجود زنده ترکیبی است از روح و بدن، باید در پیکر عملی که حسن فعلی دارد، حُسن فاعلی دمیده شود تا آن عمل زنده گردد و حیات یابد. (2) بنابر این نتیجه ندادن عمل کافر از باب حبط عمل نیست تا محذور بی عدالتی خدا پیش آید ، بلکه از باب بی آثر بودن آن کار است. عمل صالح محسوب نمی شود تا ثواب طلب کار شود.

حبط اعمال، شامل مستضعف فکری نمی شود
بنا بر آنچه از متون اسلامى استفاده مى ‏شود، امر مستضعفين فكرى موكول به مشيت حضرت حق بوده و يا در طريق بهشت مى‏افتند يا در طريق جهنم. پيداست كه مشيت حق درخصوص طبقات مختلف مستضعفين و افراد هر طبقه‏ اى يكسان نبوده و در مورد هر فردى از هر طبقه ‏اى حساب شده خواهد بود. بر اين اساس مى ‏توان گفت كه هر فردى كه انجذاب او به سوى حضرت حق در مجموع، غالب بر فرار و دورى و عناد وى باشد بعد از گذشتن از عوالم و ديدن عذاب‏ها و سختى‏ ها و گاهی، آتش‏ ها، به جوار حق يعنى به بهشت راه مى‏ يابد و اگر جانب فرار و عناد غالب بود به سوى جهنم كشيده خواهد شد. به بيان ديگر، هر فردى از مستضعفين براساس خصوصيات خاصى كه دارد و بالاخره در اكتساب آنها خود او نقش داشته است يا در مسيرى كه به بهشت منتهى مى‏ شود قرار مى‏ گيرد و يا در مسيرى كه به جهنم منتهى مى‏ گردد خواهد افتاد و اين مشخص بودن مسير با ورود به برزخ شروع مى‏گردد. اما چيزى كه هست نه خود او و نه كس ديگرى نمى‏تواند بفهمد كه او در كدام مسير است و كار او به كجا خواهد كشيد نه در دنيا و نه در برزخ و نه در اول حشر معلوم خواهد شد كه جريان امر وى چگونه خواهد بود تا جايى كه وضع او به مرور و با پيش آمدن عوالم معلوم می گردد و تا جايى كه مشمول غفران حق باشد و يا مشمول عذاب او. (3)

حبط اعمال، منافاتی با آیات محاسبه دقیق اعمال خوب و بد ندارد
خداوند در آیاتی، مانند «فَمَن‌ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ* وَ مَن‌ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» (4) و «و إِن‌ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَ كَفَی‌' بِنَا حاٰسِبِينَ» (5) و «يَوْمَ تَجِدْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَ مَا عَمِلَتْ مِن‌ سُؤءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُو أَمَدَا بَعِيدًا» (6) و آیه «و ان سعيه سوف ‏يرى* ثم يجزاه الجزاء الأوفى» (7) وعده داده است که پاسخ و جزای هر کاری خوب و بدی را بدهد.
الف) احباط در دو مقام بحث مي‏شود يكبار نسبت به شخصی است كه مدتي با ايمان بوده واعمال صالحه انجام داده لكن آخر كار مرتد و مشرك شده و ايمان خود را از دست مي‏ دهد؛ و يكبار نسبت به شخصی است كه از ابتداء تا انتهاء ايمان خود را حفظ كرده، لكن مرتكب طاعت و معصيت شده محقق طوسي و علامه حلي اين دو صورت را جداگانه و در دو مقام بحث مي ‏كنند.
نظر محقق طوسی در قول اول: مي‏ فرمايد ثواب و پاداش عمل، مشروط به اين است كه شخص تا آخر عمر بر ايمانش پايدار بماند و هرگاه شرط منتفی شود مشروط (ثواب و پاداش) هم منتفي می ‏شود، بنابراين در مورد شخص مرتد و يا گناهكاراني كه اصلِ ايمان و عقيده را از دست مي‏دهند اصلاً ثواب و پاداشي براي آنها محقق نشده است تا نوبت به احباط برسد و بگويم كه منافات با عدالت الهی يا با آيات رؤيت اعمال داشته باشد. (8) به دو آيه هم استدلال فرموده‏ اند. (9) بر طبق اين قول، معنای آيه «لئن اشركت ليحبطن عملك» اين است كه در صورت تحقق شرك به خدا، ثواب و پاداش اصلاً محقق نشده است. (احباط)
علامه حلّی (زید مقامه) در توضيح مراد محقق طوسي مي ‏فرمايد: اگر در علم الهي اين شخص به گونه‏اي بود كه تا آخر عمر به ايمانش وفا مي‏ كند و پايدار مي‏ ماند در اين صورت مستحق ثواب مي‏باشد و همين طور گنهكار اگر تا آخر عمر بر شرك و گناهش پايدار بماند مستحق عقاب است. اما اگر در علم الهي چنين باشد كه اين شخص صالح كه كارهاي خوب هم انجام داده و با ايمان هم است در آخر عمر مشرك مي‏شود. اصلاً مستحق ثوابي نشده و گنهكار اگر توبه كند و ايمان آورد مستحق معصيت نشده. معناي احباط و تكفير از ديد محقق طوسي و علامه حلي در مقام اول به همين بيان است. علامه حلّی اين قول را به محققين نسبت مي‏دهد و اقوال ديگر در معني احباط و تكفير را ردّ مي‏ كند. (10)
«تفسير نمونه» هم در يكجا ظاهر همين نظر را تأييد نموده و مي‏ گويد: آيات بسياری داريم كه به صراحت، مي‏ گويند: «موافات بر ايمان» (با ايمان از دنيا رفتن) شرط قبولی اعمال است و بدون آن هيچ عملي پذيرفته نيست. (11)
نظر محقق طوسي و علامه حلّی در مقام دوم: «والاحباط باطل لاستلزامه الظلم و لقوله تعالي: [فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره]»؛ احباطي را كه در اين مقام باطل مي‏دانند معناي مورد نظر جماعتي از معتزله است آنها گفته‏ اند: مسلماني كه از ابتداء تا انتهاء ايمان خود را حفظ كرده لكن مرتكب معصيت و طاعت شده در قيامت طاعات و ثواب‏هايش جدا محاسبه مي‏ شود و معاصي و عقوباتش هم جدا، پس هر كدام كمتر بود از آنكه زيادتر است كسر مي‏ شود. اگر ثواب زياد بود «تكفير» و اگر (معاصی) زياد بود «احباط» است؛ محقق طوسی و علامه حلي اين تفسير را باطل می‏ دانند؛ زيرا اولاً چنين محاسبه‏اي مستلزم ظلم است چون هرگاه معاصي و طاعات مساوي شود چنين كسي با شخصي كه اصلاً ثواب و طاعتي نكرده مساوي انگاشت و اين نزد عقلاء مردود است چون اگر كارگری كارش را انجام دهد ولي تخلفاتي هم بكند ندادن تمام مزدش نزد عقلا مذموم است.
ب) قرآن مجيد تصريح دارد كه هر مؤمنی نتيجه كار خوب و بدش را می‏ بيند، پس خوب است احباط را چنين تفسير كنيم كه هر مؤمن گنهكار اول عقوبات و تاوان معاصي ‏اش را می‏ دهد سپس به پاداش و ثواب خود می‏ رسد. (12)

آیا بلند سخن گفتن در حضور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) موجب حبط عمل است؟
در آیه «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَرفَعوا اَصوتَکُم فَوقَ صَوتِ النَّبیِّ و لاتَجهَروا لَهُ بِالقَولِ کَجَهرِ بَعضِکُم لِبَعض اَن تَحبَطَ اَعملُکُم و اَنتُم لاتَشعُرون». (13) صدا را بر صدای پیغمبر بلندتر کردن و نیز بلند سخن گفتن در مقابل آن حضرت، از عوامل حبط شمرده شده است.
در تفسیر این آیه، آراء گوناگونی مطرح است:
الف) برخی از گناهان دیگر به جز کفر نیز باعث حبط بعضی از اعمال نیک می‌شوند و این دو گناه، از‌ جمله آن‌ها هستند. (14)
ب) برخی از مفسران این آیه را به حبط عمل بر اثر کفر مربوط دانسته‌اند. آنان گفته‌اند:طرح سخن گفتن فراتر از پیامبر (صلی ‌الله‌ علیه‌ و آله‌) و فریاد زدن نزد او در این آیه، از آن جهت نبوده که خود این دو عمل موجب حبط اعمال می‌شود؛ بلکه این‌ها کاشف از کفر است و کفر، حبط اعمال را در پی دارد؛ پس این دو فعل، عامل مستقلی برای حبط نخواهد بود. این نظریّه، خلاف ظاهر قرآن است؛ زیرا در این آیات به مؤمنان خطاب شده که برخی از آنان در حضور پیغمبر رفت و آمد داشتند و از صحابه به‌شمار می‌آمدند؛ افزون بر آن‌که بلند سخن گفتن نزد پیامبر همیشه کاشف از کفر نیست؛ لذا برخی این عمل را از جهت اهمیت حفظ مقام شامخ پیامبر، به منزله کفر قرار داده‌اند، نه آن‌که کفر حقیقی باشد. (15)
پ) ملاک در نهی از بلند سخن گفتن، آن است که این‌گونه سخن گفتن معمولا موجب آزار می‌شود و آزار پیامبر اکرم (صلی ‌الله‌ علیه‌ و آله) کفر بوده، کفر باعث حبط اعمال است؛ بنابراین، اگر از مطلق بلند حرف زدن، نهی شده، بدین سبب است که از عملی که به طور احتمالی، موجب آزار پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و اآله) است، نهی شده باشد؛ چه در واقع به آزار پیامبر بینجامد یا نه؛ پس نهی در این جا از باب احتیاط خواهد بود؛ به‌ این معنا که اصحاب باید از مطلق بلند سخن گفتن نزد رسول الله پرهیز می‌کردند تا در آن‌چه موجب اذیّت حضرت و در نتیجه موجب کفر می‌شد، واقع نشوند وگرنه اعمال‌شان حبط می‌گشت. قرینه بر این نظریّه، جمله «و‌اَنتُم لاتَشعُرون» است؛ زیرا این دو قسم عمل (آن‌ چه به کفر می‌انجامد یا نمی‌انجامد) مرز مشخصی برای مکلفان ندارد؛ پس کلمه «لاتَشعُرون» معنا می‌یابد؛ امّا طبق تفاسیر دیگر، جایی برای این جمله نمی‌ماند. قرینه دوم، کلمه «اَن تَحبَطَ» است که عده‌ای آن را به تقدیر «خشیة أن تحبط» گرفته‌اند. (16)
این نظریه نیز با ظاهر قرآن هماهنگ نیست؛ زیرا اوّلا آیه ظهور در نهی نفسی و استقلالی دارد، نه نهی مقدّمی (و‌تبعی) و ثانیاً زشتی بالا بردن صدا بر صدای پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌) و نیز بلند سخن گفتن در برابر ایشان با عقل قابل درک است؛ ولی مؤمنان نمی‌دانستند که ناپسندی آن دو عمل به حدی است که اعمال نیک را حبط می‌کند و جمله «و‌اَنتُم لاتَشعُرون» به این مطلب اشاره دارد. (17)
ت) برخی نیز گفته‌اند که حبط در این آیه، به احباط و تکفیر مربوط نمی‌شود و مراد از آن، این است که مجالست و گفت و گو با پیامبر در این دو صورت، ثواب ندارد، نه این‌که به‌وسیله این دو عمل ثواب اعمال دیگر حبط می‌شود. (18)

منابع و مآخذ:
1. كهف: 18/ 103 ـ 105.
2. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1370 ش، ج 1، ص 297.
3. شجاعی، محمد، معاد يا بازگشت به سوى خدا، شركت سهامى انتشار، تهران، چاپ اول، پاييز 1362ش، ج 1، ص 314 ـ 317.
4. زلزال: 99/ 7 و 8.
5. انبیاء: 21/ 47.
6. آل عمران: 3/ 30.
7. نجم: 53/ 41.
8. شعرانی، ابوالحسن، شرح تجريد الاعتقاد، انتشارات اسلاميه، تهران، چاپ هشتم، ص 578.
9. زمر: 39/ 65؛ بقره:2/ 217.
10. حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، تحقيق حسن حسن زاده آملی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ص 412ـ 413.
11. مكارم شيرازی، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ دهم،ج 19، ص 532.
12. حلی، حسن بن یوسف، كشف المراد، ص 413. تفسير نمونه، ج 2، ص 71.
13. حجرات 49/ 2.
14. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، مؤسسه اعلمی، بیروت، ج ‌۱۸، ص ‌۳۰۸.
15. آلوسی، محمود، روح المعانی، دارالکتب العلمیه، بیروت، مج ‌۱۴، ج ‌۲۶، ص ‌۲۰۶؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ‌۱۸، ص ‌۳۰۹.
16. مراغی، احمد، تفسیر المراغی، دارالفکر، بیروت، مج ‌۹، ج ‌۲۶، ص ‌۱۲۱؛ دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن‌ کثیر، دارالکتب العلمیه، بیروت، ج ۴، ص ‌۲۲۲؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ‌۱۸، ص‌۳۰۹.
17. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ‌۱۸، ص ‌۳۰۹.
18. طوسی، محمد، التبیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ‌۹، ص ‌۳۴۱؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع ‌البیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ‌۹، ص ‌۱۹۶.

موفق و مؤید باشید.

[="Tahoma"][="Black"]

توجه به نیات انسان در فرهنگ اسلامی
انسان به لحاظ فطری، با کلیات خوبی ها و بدی ها آشناست. البته در تشخیص مصادیق هر کدام، گاه دچار اشتباه می شود. به همین منظور به راهنمایانی نیاز دارد تا او را در تشخیص درست مصادیق خوبی ها و بدی ها یاری دهند؛ فلسفه بعثت انبیای الهی همین بوده است. یکی از موارد اشتباه انسان، تشخیص درست هدفی است که برای تحقق آن هدف، کارهایی را انجام می دهد. بر این اساس گاه نفسِ کار، خوب است و فطرت انسان آن را مثبت تلقی می کند، اما کننده ی کار در انجام آن، هدف نادرستی دارد. به تعبیر فنی تر، این کار دارای حُسن فعلی است؛ اما دارای حُسن فاعلی نیست.
به همین دلیل گاه یک کار خوبی که از دو فاعل سر می زند دارای یک پاداش برابر نیست، بلکه بسته به نوع نیت و هدفی که آن دو فاعل دارند درجه ی امتیاز دو کار نیز متفاوت خواهد بود. مثلاً احسان به والدین یا یاری رساندن به فقیر و نیازمند، هر کدام افعالی نیک و پسندیده است؛ اما وقتی افراد مختلفی آن را انجام می دهند پاداش هر کدام بر اساس نیات آنها متفاوت خواهد بود؛ یعنی برای ارزشیابی و امتیازدهی به کنندگان کار، علاوه بر درجات حسن و خوبی خودِ فعل، حسن و خوبی نیاتِ فاعل نیز تأثیرگذار است.
عموم مردم، با قطع نظر از حضور دین و فرهنگ دینی، به خوبی و بدی کارها توجه دارند، اما تشخیص و اهمیت دادن به این نوع امتیازها و تفاوت های ناشی از نیت ها و انگیزه ها، از ریزه کاری های دین و مکتب انبیاء (علیهم السلام) است. در فرهنگ اسلام توجه به نیات افراد در انجام کارها، بسیار مهم و از اساسی ترین معیارهای ارزشی است. دو نفر که یک کار خوب و نیک مانند مدرسه سازی را انجام می دهند، شاید در ظاهر تفاوتی در کارشان نباشد: هر دو یک نوع کار پسندیده و نیکو انجام داده اند، اما یکی از آنها این کار را با نیت معروف و مشهور شدن انجام می دهد و به همین دلیل نام خود را بر آن می گذارد؛ اما دیگری همان کار را فقط و فقط برای رضای خدا و به گونه ای مخفیانه و بی نام و نشان انجام می دهد؛ یعنی مصداق آیات: «إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ،» (1) «إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الاَعْلَی» (2) «ابْتِغاءَ مَرْضَاةِ الله» (3)
البته یادآوری این نکته لازم است که انجام دادن کار برای خدا و در جهت رضایت الهی نیز خود دارای مراتب بی شماری است. این گونه نیست که همه ی کسانی که کار را با نیت خوب انجام می دهند، امتیاز برابری داشته باشند؛ زیرا به بیان حضرات معصوم (علیهم السلام)، همین کارها و عباداتی که برای خداوند انجام می شود، دست کم دارای سه نوع یا سه مرتبه است:
دسته ای از عبادات که به قصد رسیدن به نعمت های بهشت انجام می گیر.
دسته ای دیگر برای نجات از عذاب دوزخ انجام می شود.
دسته ی سوم را بنده ی خدا تنها برای عشق و علاقه ای که به خدای خویش دارد انجام می دهد. غالب کارهای خوبی که ما آنها را دارای حسن فاعلی نیز می دانیم از نوع اول و دوم است؛ یعنی یا برای رسیدن به نعمت های بهشتی (4) است یا برای فرار از عذاب جهنم. (5) این دو گروه شاید درک درستی از رضوان الهی نداشته و اخلاص برای خدا را درک نمی کنند.
البته کسانی هستند که خود را به خوبی شناخته و ساخته اند و در جهت رشد عواطف نیز زیاد تلاش کرده اند و عواطف دینی، به ویژه محبت اهل بیت (علیهم السلام) و آرام آرام محبت خدای متعال در دلشان ریشه دوانیده است. این گروه درک می کنند که در کارها و عبادات خویش جز رضای الهی را در نظر نداشتن یعنی چه. آنان، حال کسی را که دلش مالامال از محبت است و جز رضایت محبوب هیچ چیز دیگری نمی طلبد، درک می کنند؛ چیزی که در آیات قرآن، روایات، ادعیه و مناجات های معصومان (علیهم السلام) و عرفاء و نقل های تاریخی از این افراد و حالات خوش آنها یاد شده است.
گویی، امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه سجادیه به همین مسأله مهم اشاره می کنند که خداوند متعال ما را در راه صحیح یعنی مسیر احسان و نیکوکاری به راه انداخته تا به منظور کمک به ما برای رسیدن به رضوان الهی، در زمره کاروان محسنین شویم: «لِنَسْلُکَهَا بِمَنِّهِ اِلَی رِضْوانِهِ» (6) پس هدف برتر، رضوان الهی است؛ اما برای رسیدن به این هدف برتر، قدرت خودمان کافی نیست. برای طی این مسیر سخت، به فضل او نیاز است.

حسن فاعلی، مقتضای حکم عقل و سیره عقلاء
عقل سلیم هر انسانی و سیره عقلاء، حکم می کنند که مولایی که علاوه بر انجام خود عمل، می خواهد که بنده، با طیب نفس و تقرب به مولا، آن عمل را انجام دهد و اگر بنده ای، عملی را برای مولای خودش انجام دهد؛ ولی در درون نفس خودش، احساس تنفر از مولا داشته و بدون هیچ توجهی به آمریت و امر مولا و نزدیکی به او، آن کار را انجام داده است، او را ستایش نکرده و عمل او را عمل ایده آل و خوبی به حساب نمی آورند.

منابع و مآخذ:

1. بقره: 2/ 272.
2. لیل: 92/ 20.
3. بقره: 2/ 207.
4. مرسلات: 77/ 41 ـ 44؛ واقعه:56/ 20 ـ 34؛ آل عمران: 2/ 136.
5. مرسلات: 77/ 30 ـ 33.
6. صحیفه سجادیه، دعای 44.

در پناه خداوند مهربان باشید.[/]

[="Tahoma"][="Navy"]

[="Tahoma"][="Black"]

سلام علیکم
اگر به صورت دقیق، پاسخ را بخوانید، متوجه خواهید شد که به دلیل عقلی اشاره شده است، حکم عقل و سیره عقلاء، دلیل عقلی هستند.
موفق باشید.[/]

[="Tahoma"][="Black"]

سلام علیکم
مشکل شما این است که همه آیات قرآن را به صورت مطلق و عام در نظر گرفته و می خواهید به همین گونه، آیات قرآن را تفسیر کنید، بیشتر آیات و روایات در متون اسلامی، تخصیص و تقیید می خورند و اگر بخواهید این گونه آیات قرآن را تفسیر کنید، بیشتر آیات را ناسازگار با دلایل دیگر خواهید دید. در تبیین و تشریح ادله دین، مطلق و مقید و قیدزننده و تخصیص دهنده وجود دارد و نمی شود به ظاهر هر آیه ای بدون توجه به خانواده آیات و روایات، تمسک کرد.
موفق باشید.[/]

[="Tahoma"][="Black"]

سلام علیکم
بنده این همه اقوال را نقل کردم تا متوجه شوید که در تفسیر این آیه و مراد از «حبط» در آن، اختلاف نظر است و برخی بر این باور هستند که مراد از «حبط» در این جا، با آن حبط اصطلاحی فرق دارد.
اگر بنا بر این گذاشته شود که مراد از «حبط» در این آیه، همان حبط اصطلاحی است، از آن جهت، بالا بردن صدا بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، موجب حبط عمل می شود که این کار، موجب هتاکی و بی حرمتی به بالاترین و برترین موجود در هستی بعد از خداوند است. در اسلام، حکم فحش دادن به بزرگان، مانند پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) با حکم فحش دادن به انسان معمولی فرق می کند؛ زیرا ایشان، جایگاه ویژه الهی دارند و حکم خاص خودشان را دارند. اگر این بالابردن صدا با سوء نیت و غرض بد باشد که بدتر خواهد بود و نوعی کفر خفی به شما خواهد آمد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) از جمله شعائر الهی هستند و خداوند در آیه «و من یعظم شعائر الله فإنها من تقوی القلوب» (1)
تعظیم و تکریم شعائر الهی را از نشانه های تقوا ذکر نموده است.

منابع:
1. حج: 22/ 23.

در پناه خداوند باشید. [/]

[="Tahoma"][="Black"]

سلام علیکم
خداوند که با زبان خودش که نمی‌گوید فلان آیه، فلان آیه را تخصیص می‌زند یا فلان آیه بر فلان آیه، ‌حکومت دارد، این ما هستیم که باید این مسائل را کشف کنیم.
در ضمن، این گفته بنده نیست، گفته مفسران و اندیشمندان است.
سیره عقلاء، خودش، حکم عقلی قطعی و عملی است که در عالم واقع دارد اجرا می شود و از این بالاتر دیگر حکم عقلی پیدا نخواهد شد.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته[/]

[="Tahoma"][="Black"]

سلام علیکم
در سخنان قبل گفته شد که برای دادن پاداش، شخص، باید تا انتهاء، دیانت داشته باشد و از دیانت خودش برنگردد. اگر کسی مرتد شود، این شرط را ندارد.
این شرط در آیه ذکر شده نیست. این در آیه و روایات دیگر ذکر شده است.
موفق باشید.[/]

سلام علیکم
برخی از آیاتی که بر اشتراط ایمان تا آخر عمر، جهت دریافت پاداش، دلالت دارند، عبارتند از:
1. «و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و هو كافرٌ فأولئك حبطت أعمالهم فى الدُّنيا و الآخرة و أولئك أصحاب النَّار هم فيها خالدون» (1)
2. «و من يكفر بالإیمان فقد حبط عمله و هو فى الآخرة من الخاسرين» (2)

منابع و مآخذ:
1. بقره: 2/ 217.
2. مائده: 5/ 5.

والسلام علیکم و علینا و علی عبادالله الصالحین.

[="Tahoma"][="Black"]

سلام علیکم
با عرض ادب و احترام
وقتی که دلیل نقلی می‌آورید، نگاه درون دینی می‌شود. شما بر زبان چیزی می‌آورید که با عمل مخالف است.
در پست‌های قبلی، دلیل عقلی را ذکر نمودم و تکرار نخواهم کرد. حکم عقل و سیره عقلاء، از دلایل عقلی است.
لازم نیست در دلیل عقلی، حتماً محالی واجب شود. از این سخن شما تعجب می‌کنم!
ما خالقی داریم که با دلایل نقلی به ما گفته است که من حتماً کار خیری می‌خواهم که انجام‌دهنده آن، تا آخر عمر، بر دیانت و ایمان خودش باشد. این یک چیز عقلانی و عقلائی است و هیچ کسی هم نمی‌تواند آن را رد کند. در موالی عرفی، یک مولا به بنده خودش می‌گوید: در صورتی به تو مزد می‌دهم که علاوه بر عملی که برایم انجام می‌دهی، قلب تو هم باید با من باشد و مطیع درونی من باید باشی. این اشکال ندارد و اگر با هم قرارداد ببندند، دیگر کسی نمی‌تواند حرفی بزند.
در مورد خداوند ـ که قهار مطلق است ـ کسی نمی‌تواند برای او شرط و شروط تعیین کند. او خودش حکیم و علیم و عادل مطلق است و شرط کرده است که باید ایمان تا آخر عمر باشد تا شخص در آن دنیا پاداش بگیرد و این چیزی است ممکن و عرفی و برای همه اشخاص قابل فهم است.
موفق باشید.[/]

پرسش:
دلیل حبط عمل نیک کافران چیست و آیا شامل مستضعف فکری هم می‌شود و آیا این با آیات بیانگر محاسبه دقیق اعمال نیک و بد ندارد و دلیل حبط عمل به وسیله بالا بردن صدا بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چیست؟

پاسخ:
سؤال مورد نظر، از چندین پرسش تشکیل شده است که به هر کدام، به صورت جداگانه، جواب داده می‌شود.

_دلیل حبط عمل نیک کافران:
در آیه «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً *الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيهُمْ فىِ الحْیوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ يحَسَبُونَ أَنهَّمْ يحُسِنُونَ صُنْعًا* أُوْلَئكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِايَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لهَمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا»(1)؛ از حبط عمل کافر، سخن گفته شده است.
کار کافر از اول بی اثر و بی خاصیت و پوچ است. اصلا عمل صالح محسوب نمی شود؛ زیرا برای صالح بودن یک عمل دو چیز لازم است: یکی حسن فعلی و دیگر حسن فاعلی.
حسن فعلی کار نیکو، خوب و مفید است. به عنوان مثال، کسی جاده یا پل یا بیمارستان یا مدرسه و مسجد و مانند آن بسازد، کار او خوب و پسندیده است. حسن فعلی دارد . عمل خیری انجام شده است.
اما حسن فاعلی آن است که مؤمن همان کارهای یاد شده را با نیت خالص و به دور از ریا، شهرت، و سایر خواهش‌های نفسانی انجام دهد.
یعنی در حسن فعلی نگاه ما به کننده کار نیست؛ بلکه خود فعل را در نظر می گیریم. صفت حسن یا قبح برای آن می آوریم، ولی در حسن فاعلی نگاه ما به کننده کار است که در این جا علاوه بر حسن فاعلی، حسن فعلی هم وجود دارد.
برای اثربخش بودن عمل هر دو حَسن لازم است، یعنی کاری حُسن و پسندیده. اگر از سوی فرد مؤمن و صالح به نیت خیر و به دور از امور نفسانی انجام شود، خداوند به آن پاداش می‌دهد.

اما اگر یک فرد ناصالح و غیر مؤمن کارهای یاد شده را انجام دهد و نیت او خالصانه نباشد و برای امور نفسانی نظیر شهرت‌طلبی و خودنمایی و یا اینکه اسم او در تاریخ به نیکی ثبت شود کارهای یاد شده را انجام دهد، در آخرت پاداشی نخواهد داشت، گر چه در دنیا ممکن است به امور یاد شده برسد و مزد کارش از همان طریق به او داده شود، ولی در آخرت‌ طلبی از خداوند ندارد.
شهید مطهری (رفع الله مقامه) می‌فرماید: کار مفید اجتماعی آن گاه از نظر اسلام روحی و تکامل معنوی مفید است که روح با انجام آن عمل یک سیر و سفر معنوی کرده باشد، از منزل خودخواهی و هواپرستی خارج شده و قدم به منزل اخلاص و صفا گذاشته باشد. نسبت حسن فعلی به حسن فاعلی، نسبت بدن به روح است.
یک موجود زنده ترکیبی است از روح و بدن، باید در پیکر عملی که حسن فعلی دارد، حُسن فاعلی دمیده شود تا آن عمل زنده گردد و حیات یابد.(2) بنا بر این نتیجه ندادن عمل کافر از باب حبط عمل نیست تا محذور بی‌عدالتی خدا پیش آید، بلکه از باب بی اثر بودن آن کار است. عمل صالح محسوب نمی شود تا ثواب طلب کار شود.

_ حبط اعمال، شامل مستضعف فکری نمی‌شود:
بنا بر آن چه از متون اسلامى استفاده مى‌شود، امر مستضعفين فكرى موكول به خواست حضرت حق بوده و يا در طريق بهشت مى ‏افتند يا در طريق جهنم. پيداست كه خواست خداوند در خصوص طبقات مختلف مستضعفين و افراد هر طبقه‏‌اى يكسان نبوده و در مورد هر فردى از هر طبقه‌اى حساب شده خواهد بود. بر اين اساس مى‌‏توان گفت كه هر فردى كه انجذاب او به سوى خدا در مجموع، غالب بر فرار و دورى و عناد وى باشد بعد از گذشتن از عوالم و ديدن عذاب‏ها و سختى‏‌ها و گاهی، آتش‏‌ها، به جوار خدا يعنى به بهشت راه مى‏‌يابد و اگر جانب فرار و عناد غالب بود به سوى جهنم كشيده خواهد شد.
به بيان ديگر، هر فردى از مستضعفين بر اساس خصوصيات خاصى كه دارد و بالاخره در اكتساب آنها خود او نقش داشته است يا در مسيرى كه به بهشت منتهى مى‏‌شود قرار مى‏‌گيرد و يا در مسيرى كه به جهنم منتهى مى‏‌گردد خواهد افتاد و اين مشخص بودن مسير با ورود به برزخ شروع مى‏‌گردد. اما چيزى كه هست نه خود او و نه كس ديگرى نمى ‏تواند بفهمد كه او در كدام مسير است و كار او به كجا خواهد كشيد نه در دنيا و نه در برزخ و نه در اول حشر معلوم خواهد شد كه جريان امر وى چگونه خواهد بود تا جايى كه وضع او به مرور و با پيش آمدن عوالم معلوم می‌گردد و تا جايى كه مشمول غفران خدا باشد و يا مشمول عذاب او.(3)

_ حبط اعمال، منافاتی با آیات محاسبه دقیق اعمال خوب و بد ندارد:
خداوند در آیاتی، مانند «فَمَن‌ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ* وَ مَن‌ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»(4)؛ و «و إِن‌ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَ كَفَی‌' بِنَا حاٰسِبِينَ»(5)؛ و «يَوْمَ تَجِدْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَ مَا عَمِلَتْ مِن‌ سُؤءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُو أَمَدَا بَعِيدًا»(6)؛ و آیه «و ان سعيه سوف ‏يرى* ثم يجزاه الجزاء الأوفى»(7)؛ وعده داده است که پاسخ و جزای هر کاری خوب و بدی را بدهد.

الف) احباط در دو مقام بحث می‌شود يكبار نسبت به شخصی است كه مدتی با ايمان بوده و اعمال صالحه انجام داده لكن آخر كار مرتد و مشرک شده و ايمان خود را از دست می‌دهد؛ و يكبار نسبت به شخصی است كه از ابتداء تا انتهاء ايمان خود را حفظ كرده، لكن مرتكب طاعت و معصيت شده؛ محقق طوسي و علامه حلي اين دو صورت را جداگانه و در دو مقام بحث می‌كنند.
نظر محقق طوسی در قول اول: می‌فرمايد ثواب و پاداش عمل، مشروط به اين است كه شخص تا آخر عمر بر ايمانش پايدار بماند و هرگاه شرط منتفی شود مشروط (ثواب و پاداش) هم منتفی می‌شود، بنابراين در مورد شخص مرتد و يا گناهكاراني كه اصلِ ايمان و عقيده را از دست مي‏دهند اصلاً ثواب و پاداشي براي آنها محقق نشده است تا نوبت به احباط برسد و بگويم كه منافات با عدالت الهی يا با آيات رؤيت اعمال داشته باشد.(8) به دو آيه هم استدلال فرموده‏ اند.(9)
بر طبق اين قول، معنای آيه «لئن اشركت ليحبطن عملك» اين است كه در صورت تحقق شرك به خدا، ثواب و پاداش اصلاً محقق نشده است.(احباط)

علامه حلّی (زید مقامه) در توضيح مراد محقق طوسی می ‏فرمايد: اگر در علم الهی اين شخص به گونه‏ ای بود كه تا آخر عمر به ايمانش وفا می‏ كند و پايدار می‌ماند در اين صورت مستحق ثواب می‏ باشد و همين طور گنهكار اگر تا آخر عمر بر شرک و گناهش پايدار بماند، مستحق عقاب است. اما اگر در علم الهي چنين باشد كه اين شخص صالح كه كارهای خوب هم انجام داده و با ايمان هم است در آخر عمر مشرک می‌شود. اصلاً مستحق ثوابي نشده و گنهكار اگر توبه كند و ايمان آورد مستحق معصيت نشده.
معنای احباط و تكفير از ديد محقق طوسی و علامه حلی (رفع الله مقامهما) در مقام اول به همين بيان است. علامه حلّی اين قول را به محققين نسبت می‌دهد و اقوال ديگر در معنای احباط و تكفير را ردّ می‌كند.(10)

"تفسير نمونه" هم در يكجا ظاهر همين نظر را تأييد نموده و می‌گويد: آيات بسياری داريم كه به صراحت، می‌گويند: «موافات بر ايمان» (با ايمان از دنيا رفتن) شرط قبولی اعمال است و بدون آن هيچ عملي پذيرفته نيست.(11)
نظر محقق طوسی و علامه حلّی در مقام دوم: «و الاحباط باطل لاستلزامه الظلم و لقوله تعالي: [فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره]»؛ احباطي را كه در اين مقام باطل می‌‏دانند معناي مورد نظر جماعتی از معتزله است، آنها گفته‏ اند: مسلماني كه از ابتداء تا انتهاء ايمان خود را حفظ كرده لكن مرتكب معصيت و طاعت شده در قيامت طاعات و ثواب‏ هايش جدا محاسبه می‌شود و معاصی و عقوباتش هم جدا، پس هر كدام كمتر بود از آن كه زيادتر است، كسر می‏‌شود.
اگر ثواب زياد بود «تكفير» و اگر (معاصی) زياد بود «احباط» است؛ محقق طوسی و علامه حلی اين تفسير را باطل می‏‌دانند؛ زيرا اولاً چنين محاسبه‏‌ای مستلزم ظلم است چون هرگاه معاصی و طاعات مساوی شود، چنين كسی با شخصی كه اصلاً ثواب و طاعتي نكرده مساوی انگاشت و اين نزد عقلاء مردود است؛ چون اگر كارگری كارش را انجام دهد؛ ولی تخلفاتی هم بكند، ندادن تمام مزدش نزد عقلاء مذموم است.

ب) قرآن مجيد تصريح دارد كه هر مؤمنی نتيجه كار خوب و بدش را می‏‌بيند، پس خوب است احباط را چنين تفسير كنيم كه هر مؤمن گنهكار اول عقوبات و تاوان معاصی‌اش را می‏‌دهد سپس به پاداش و ثواب خود می‏‌رسد.(12)

_ آیا بلند سخن گفتن در حضور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) موجب حبط عمل است؟
در آیه «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَرفَعوا اَصوتَکُم فَوقَ صَوتِ النَّبیِّ و لاتَجهَروا لَهُ بِالقَولِ کَجَهرِ بَعضِکُم لِبَعض اَن تَحبَطَ اَعملُکُم و اَنتُم لاتَشعُرون».(13) صدا را بر صدای پیغمبر بلندتر کردن و نیز بلند سخن گفتن در مقابل آن حضرت، از عوامل حبط شمرده شده است.

در تفسیر این آیه، آراء گوناگونی مطرح است:
الف) برخی از گناهان دیگر به جز کفر نیز باعث حبط بعضی از اعمال نیک می‌شوند و این دو گناه، از‌ جمله آن‌ها هستند.(14)

ب) برخی از مفسران این آیه را به حبط عمل بر اثر کفر مربوط دانسته‌اند. آنان گفته‌اند: طرح سخن گفتن فراتر از پیامبر (صلی ‌الله‌ علیه‌ و آله‌) و فریاد زدن نزد او در این آیه، از آن جهت نبوده که خود این دو عمل موجب حبط اعمال می‌شود؛ بلکه این‌ها کاشف از کفر است و کفر، حبط اعمال را در پی دارد؛ پس این دو فعل، عامل مستقلی برای حبط نخواهد بود. این نظریّه، خلاف ظاهر قرآن است؛ زیرا در این آیات به مؤمنان خطاب شده که برخی از آنان در حضور پیغمبر رفت و آمد داشتند و از صحابه به‌ شمار می‌آمدند؛ افزون بر آن‌ که بلند سخن گفتن نزد پیامبر همیشه کاشف از کفر نیست؛ لذا برخی این عمل را از جهت اهمیت حفظ مقام شامخ پیامبر، به منزله کفر قرار داده‌اند، نه آن‌ که کفر حقیقی باشد.(15)

ج) ملاک در نهی از بلند سخن گفتن، آن است که این‌گونه سخن گفتن معمولا موجب آزار می‌شود و آزار پیامبر اکرم (صلی ‌الله‌ علیه‌ و آله) کفر بوده، کفر باعث حبط اعمال است؛ بنا بر این، اگر از مطلق بلند حرف زدن، نهی شده، بدین سبب است که از عملی که به طور احتمالی، موجب آزار پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و اآله) است، نهی شده باشد؛ چه در واقع به آزار پیامبر بی انجامد یا نه؛ پس نهی در این جا از باب احتیاط خواهد بود؛ به‌ این معنا که اصحاب باید از مطلق بلند سخن گفتن نزد رسول الله پرهیز می‌کردند تا در آن‌ چه موجب اذیّت حضرت و در نتیجه موجب کفر می‌شد، واقع نشوند و گرنه اعمال‌شان حبط می‌گشت.
قرینه بر این نظریّه، جمله «و‌اَنتُم لاتَشعُرون» است؛ زیرا این دو قسم عمل (آن‌ چه به کفر می‌انجامد یا نمی‌انجامد) مرز مشخصی برای مکلفان ندارد؛ پس کلمه «لاتَشعُرون» معنا می‌یابد؛ امّا طبق تفاسیر دیگر، جایی برای این جمله نمی‌ماند. قرینه دوم، کلمه «اَن تَحبَطَ» است که عده‌ای آن را به تقدیر «خشیة أن تحبط» گرفته‌اند.(16)
این نظریه نیز با ظاهر قرآن هماهنگ نیست؛ زیرا اوّلا آیه ظهور در نهی نفسی و استقلالی دارد، نه نهی مقدّمی (و‌ تبعی) و ثانیاً زشتی بالا بردن صدا بر صدای پیامبر (صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌) و نیز بلند سخن گفتن در برابر ایشان با عقل قابل درک است؛ ولی مؤمنان نمی‌دانستند که ناپسندی آن دو عمل به حدی است که اعمال نیک را حبط می‌کند و جمله «و‌اَنتُم لاتَشعُرون» به این مطلب اشاره دارد.(17)

د) برخی نیز گفته‌اند که حبط در این آیه، به احباط و تکفیر مربوط نمی‌شود و مراد از آن، این است که مجالست و گفت و گو با پیامبر در این دو صورت، ثواب ندارد، نه این‌که به‌وسیله این دو عمل ثواب اعمال دیگر حبط می‌شود.(18)
بر این اساس، همه اندیشمندان و مفسران اسلامی، قبول ندارند که مقصود از حبط در این آیه، حبط اصطلاحی باشد و در صورتی هم مقصود حبط اصطلاحی باشد، علت آن، جایگاه والای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که خداوند برای او احکام خاص، صادر می‌نماید.

________
(1) كهف/ 103 ـ 105.
(2) مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1370 ش، ج 1، ص 297.
(3) شجاعی، محمد، معاد يا بازگشت به سوى خدا، شركت سهامى انتشار، تهران، چاپ اول، پاييز 1362ش، ج 1، ص 314 ـ 317.
(4) زلزال/ 7 و 8.
(5) انبیاء/ 47.
(6) آل عمران/ 30.
(7) نجم/ 41.
(8) شعرانی، ابوالحسن، شرح تجريد الاعتقاد، انتشارات اسلاميه، تهران، چاپ هشتم، ص 578.
(9) زمر/ 65؛ بقره/ 217.
(10) حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، تحقيق حسن حسن زاده آملی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ص 412ـ 413.
(11) مكارم شيرازی، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ دهم،ج 19، ص 532.
(12) حلی، حسن بن یوسف، كشف المراد، ص 413. تفسير نمونه، ج 2، ص 71.
(13) حجرات/ 2.
(14) طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، مؤسسه اعلمی، بیروت، ج ‌۱۸، ص ‌۳۰۸.
(15) آلوسی، محمود، روح المعانی، دارالکتب العلمیه، بیروت، مج ‌۱۴، ج ‌۲۶، ص ‌۲۰۶؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ‌۱۸، ص ‌۳۰۹.
(16) مراغی، احمد، تفسیر المراغی، دارالفکر، بیروت، مج ‌۹، ج ‌۲۶، ص ‌۱۲۱؛ دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن‌ کثیر، دارالکتب العلمیه، بیروت، ج ۴، ص ‌۲۲۲؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ‌۱۸، ص‌۳۰۹.
(17) طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ‌۱۸، ص ‌۳۰۹.
(18) طی، محمد، التبیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ‌۹، ص ‌۳۴۱؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع ‌البیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ‌۹، ص ‌۱۹۶.