جمع بندی کامل شدن عقل

سوال:
عقل انسان چگونه کامل می شود؟

پاسخ:
می‌توان آنچه که روایات در خصوص تقویت عقل بدان اشاره نموده اند را به دو بخش تقسیم کرد:

اول: عمل به آنچه که عقل را تقویت می‌کند:

مجالست با علماء و صالحین
«قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع مُجَالَسَةُ الصَّالِحِينَ دَاعِيَةٌ إِلَى الصَّلَاحِ وَ آدَابُ الْعُلَمَاءِ زِيَادَةٌ فِي الْعَقْل‏» (۱)
همنشینی با صالحین به صلاح دعوت می‌کند و آداب اندیشمندان موجب فزونی در عقل است.
و نیز فرموده‌اند:
«مَنْ تَرَكَ الِاسْتِمَاعَ عَنْ ذَوِي الْعُقُولِ مَاتَ عَقْلُه‏» (۲)
کسی که شنیدن سخنان صاحبان عقل را ترک کند، عقلش خواهد مُرد.

دعا و درخواست از خدا
«اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي عَقْلًا كَامِلا»(۳)
خدایا عقل کامل به من عنایت فرما.

حق پذیری:
«يَا هِشَامُ إِنَّ لُقْمَانَ قَالَ لِابْنِهِ تَوَاضَعْ لِلْحَقِّ تَكُنْ أَعْقَلَ النَّاس‏» (۴)
ای هشام به درستی که لقمان به فرزندش میگفت: در برابر حق تواضع کن تا عاقل ترین مردم باشی.

دانش و تأمل در آن
«قَالَ الصَّادِقُ ع كَثْرَةُ النَّظَرِ فِي الْعِلْمِ يَفْتَحُ الْعَقْل‏» (۵)
کثرت تأمل در علم عقل را می‌گشاید.

اجتناب از هوای نفس
«مَنْ جَانَبَ هَوَاهُ صَحَّ عَقْلُه‏» (۶)
کسی که از هوای نفسش اجتناب کند، عقلش سالم شود.

موارد دیگر
در سایر روایات به موارد دیگری نیز اشاره شده است، به عنوان مثال:
پیامبر(ص): «قُسِمَ الْعَقْلُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَجْزَاءٍ فَمَنْ كَانَتْ فِيهِ كَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ فَلَا عَقَلَ لَهُ حُسْنُ الْمَعْرِفَةِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حُسْنُ الطَّاعَةِ لَهُ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَى أَمْرِهِ.(۷)
عقل بر سه جزء تقسیم شده است، که در هر کسی باشد عقلش کامل است و کسی که در آن نباشد پس عقلی برای او نیست: معرفت نیکو به خداوند عزوجل، و اطاعت نیکو از او، و صبر نیکو بر امر او.

دوم: پرهیز از آنچه که عقل را تضعیف می‌کند:
همچنین برای تکامل عقل باید از آنچه موجب نقصان آن می‌شود پرهیز نمود، در روایات به مواردی اشاره شده است که به چند نمونه اشاره می‌شود:

گناه
پيامبر اعظم (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمودند: (من قارف ذنبا فارقه عقل لایرجع الیه أبدا» (۸)
هر کس گناهى را مرتکب شود عقلى از او جدا شود که دیگر هرگز باز نگردد.

موارد دیگر
امام صادق(ع) در روایتی خطاب به هشام می‌فرمایند:
«يَا هِشَامُ مَنْ سَلَّطَ ثَلَاثاً عَلَى ثَلَاثٍ فَكَأَنَّمَا أَعَانَ عَلَى هَدْمِ عَقْلِهِ مَنْ أَظْلَمَ نُورَ تَفَكُّرِهِ بِطُولِ أَمَلِهِ وَ مَحَا طَرَائِفَ حِكْمَتِهِ بِفُضُولِ كَلَامِهِ‏ وَ أَطْفَأَ نُورَ عِبْرَتِهِ بِشَهَوَاتِ نَفْسِهِ فَكَأَنَّمَا أَعَانَ هَوَاهُ عَلَى هَدْمِ عَقْلِهِ»(۹)
ای هشام کسی که سه چیز را بر سه چیز تسلط دهد مانند این است که بر نابودی عقل خویش کمک می‌نماید: کسی که با آرزوی دراز، نور تفکر خویش را خاموش می‌سازد، کسی که با سخن گفتن زیاد، حکمت خویش را نابود می‌سازد، و کسی که با پیروی از شهواتش، نور عبرتش را خاموش می‌سازد، مانند کسی است که هوای خویش را بر نابودی عقلش یاری می کند.

فارغ از این دو بخش که ذکر شد، می توان بخش سومی نیز در نظر گرفت:

سوم: علامات عقل و کم عقلی:
در برخی روایات هم به علامت کمال و نقص عقل اشاره شده است که باید مورد توجه قرار گیرد، و انسان با ترک علامات نقصان عقل، و پایبندی به علامات کمال عقل در مسیر تکامل عقل گام بردارد:

تفکر
«دَلِيلُ الْعَقْلِ التَّفَكُّر» (۱۰)
تفکر، علامت عقل است.
یا می‌فرمایند:
«يَا هِشَامُ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ دَلِيلٌ وَ دَلِيلُ الْعَاقِلِ التَّفَكُّر» (۱۱)
ای هشام برای هر چیزی علامتی است و علامت عاقل تفکر است.

خودبینی
«إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِيلٌ عَلَى ضَعْفِ عَقْلِه‏»(۱۲)
خود بینی مرد دلیل بر ضعف عقل اوست.

اخلاق نیکو
امام صادق(ع): «أَكْمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقا» (۱۳)
کامل ترین مردم از نظر عقل، خوش اخلاق ترین آنهاست.
یا در روایت دیگر می‌فرمایند:
«أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاةً لِلنَّاس‏» (۱۴)
عاقل ترین مردم کسی است که مدارای او با مردم بیشتر باشد.

ایمان به خدا و عدم وابستگی به غیر
امام صادق(ع):
«الصَّبْرُ عَلَى الْوَحْدَةِ عَلَامَةُ قُوَّةِ الْعَقْل‏» (۱۵)
ای هشام، صبر بر تنهایی علامت قوه عقل است.

موارد دیگر
امام صادق(ع) از امیرالمومنین(ع) نقل می‌کنند که فرموده است:
«إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ يُجِيبُ إِذَا سُئِلَ وَ يَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْكَلَامِ وَ يُشِيرُ بِالرَّأْيِ الَّذِي يَكُونُ فِيهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ‏» (۱۶)
از علامت عاقل این است که در او سه خصلت است: (فقط) هنگامی که از او سول شود پاسخ می‌دهد، و هنگامی که مردم از سخن گفتن عاجز شدند او سخن می‌گوید و به نظری که در آن صلاح اهل و قومش است اشاره می‌کند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1) الکافی، شیخ کلینی، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1407ق، تهران، ج1، ص120.
2) بحار الانوار، علامه مجلسی، دار إحياء التراث العربي‏، چاپ دوم، 1403، بیروت، ج1، ص160.
3) مصباح الکفعمی، نشر دار الرضي‏، چاپ دوم، 1405ق، قم، ص63.
4) الکافی، ج1، ص16.
5) بحارالانوار، ج1، ص159.
6) بحارالانوار، ج1، ص60.
7) بحار الانوار، ج1، ص106.
میزان الحکمه، ری شهری، ج2، ص987.
9) الکافی، ج1، ص117.
10) همان، ج1، ص16.
11) بحارالانوار، ج1، ص136.
12) الکافی، ج1، ص27.
13) همان، ج1، ص23.
14) من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، جامعه مدرسين، چاپ دوم، 1413ق، قم،‏ ج4، ص395.
15) بحارالانوار، ج1، ص137.
16) الکافی، ج1، ص19.