جمع بندی تعیین دیه بر اساس شتر

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام و احترام

برای پاسخ به این سوال باید به سه نکته توجه بفرمایید:

نکته اول:
قیمت دیه منحصر در قیمت شتر نیست، بلکه طبق روایات اعم از شتر و گاو و گوسفند، و درهم و دینار و یا حلّه است.(ر.ک: وسائل الشیعه، باب اول از ابواب دیات النفس، ج29، ص193)
حلّه که امروز موجود نبوده و تعیین مقدار دیه طبق آن مقدور نیست، طبق فتوای برخی فقها، درهم و دینار هم موضوعیت ندارند، بلکه طبق قیمت گاو و گوسفند و شتر در همان زمان تعیین شده اند، نه اینکه اصالتا مرجعی برای تعیین مقدار دیه باشند، و البته برخی مراجع هم آنها را ملاکی ستقل برای تعیین مبلغ دیه میدانند.

اما در هر صورت از آنجا که مقدار دیه متناسب با قیمت شتر پایین ترین مقدار دیه محسوب میشود از قیمت شتر برای تعیین مقدار دیه استفاده میشود.
اینکه احشام سه گانه(شتر و گاو و گوسفند) و یا درهم و دینار برای تعیین مقدار دیه تعیین شده است خب گویای این است که این نحوه قیمتگذاری منحصر در مناطقی نیست که شتر در آن پرورش داده شود و شتر به وفور یافت شود، بلکه بالاخره این احشام سه گانه که در تمام جهان برای تعیین گوشت از آنها بهره برده میشود وجود داشته و پرورش داده میشوند، و همچنین سکه های طلا و نقره در تمام جهان وجود داشته قابل قیمت گذاری است.
اصرار بر محاسبه دیه متناسب با قیمت شتر همانطور که عرض شد برای این است که کمترین قیمت برای دیه تعیین شود!

نکته دوم:
دقت کنید اینکه قیمت شتر بالا میرود و به تبع آن قیمت دیه هم بالا میرود بیجا هم نیست، اتفاقا اسلام میخواهد متناسب با بالا رفتن قیمت این احشام سه گانه که نشان از سطح قیمت ها دارد، قیمت دیه هم بالا برود تا خانواده ای که نان آورشان را از دست داده اند بتوانند با گرفتن پول آن دیه از مخارج خود تا حدی بر آیند.

ما با تعیین دیه بر مبنای قیمت شتر داریم حداقل دیه ای که اسلام تعیین کرده به خانواده ای که یکی از اعضایش را از دست داده میپردازیم، اسلام هرگز راضی به کمتر از آن نیست، شما ببینید با گران شدن قیمت شتر، باز هم دیه تعیین شده بر قیمت شتر، کمتر از گاو وگوسفند خواهد شد، یعنی اینطور نیست که حالا دیه متناسب با قیمت جدید شتر از نظر اسلام گران باشد و مایل به پرداخت آن نباشد.
ما باید جلوی گران شدن همه چیز را بگیریم، نه اینکه همه چیز گران شود و سعی کنیم قیمت دیه را پایین نگه داریم، خب طبیعتا فلسفه حکم لطمه خواهد دید! فلسفه حکم این است که دیه متناسب با رشد قیمت ها رشد کند، و نمونه بارز رشد قیمت ها، رشد قیمت احشام است.

نکته سوم:
در مورد روایت حکم بن عتیبه هم گه به آن اشاره فرمودید اگرچه اشاره به پول گرفتن دارد اما نمیگوید مبلغ دیه هم طبق ارزش پول محاسبه میشده، بلکه مبلغ دیه طبق قیمت شتر تعیین میشده، منتهی چون قبلا پول به اندازه کافی نبوده همان شتر رد و بدل میشده و سپس بعد از اسلام که پول به اندازه کافی موجود بوده پول رد و بدل میشده است، روایت این است:

«قَالَ الْحَكَمُ فَقُلْتُ إِن‏ الدِّيَاتِ إِنَّمَا كَانَتْ تُؤْخَذُ قَبْلَ الْيَوْمِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ فَقَالَ إِنَّمَا كَانَ ذَلِكَ فِي الْبَوَادِي قَبْلَ الْإِسْلَامِ فَلَمَّا ظَهَرَ الْإِسْلَامُ وَ كَثُرَ الْوَرِقُ فِي النَّاسِ قَسَمَهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَى الْوَرِقِ قَالَ الْحَكَمُ فَقُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ مَنْ كَانَ الْيَوْمَ مِنْ أَهْلِ الْبَوَادِي مَا الَّذِي يُؤْخَذُ مِنْهُ فِي الدِّيَةِ الْيَوْمَ الْوَرِقُ أَوِ الْإِبِلُ فَقَالَ الْإِبِلُ هِيَ مِثْلُ الْوَرِقِ بَلْ هِيَ أَفْضَلُ مِنَ الْوَرِقِ فِي الدِّيَةِ إِنَّهُمْ كَانُوا يَأْخُذُونَ مِنْهُمْ فِي دِيَةِ الْخَطَإِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ يُحْسَبُ لِكُلِّ بَعِيرٍ مِائَةُ دِرْهَمٍ فَذَلِكَ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ»(شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج4، ص137)
حكم‏ بن‏ عتيبه‏ گويد به امام باقر(ع) عرض كردم: از اين پيش از بابت ديه شتر يا گاو و يا گوسفند گرفته مى‏شد، فرمود: آرى اين براى اهل باديه و صحرا، پيش از اسلام بود، پس چون اسلام آمد و سكّه در ميان مردم رواج شد، امير مؤمنان عليه السّلام آن را در پول تعيين فرمود، حكم گويد: به او گفتم: بفرمائيد اگر اكنون كسى از باديه‏نشينان باشد، چه چيز از بابت ديه گرفته شود، پول و سكه يا شتر؟ فرمود: شتر خود مانند پول است، و بلكه بهتر از پول، مطلب اين است كه اهل باديه و صحرانشينان (چون سرمايه‏شان شتر بود) در ديه قتل خطا صد شتر ميستاندند از عاقله قاتل، براى هر شترى يك صد درهم حساب مى‏شد و اين رويهم ده هزار درهم ميبود.

با سلام و احترام

خواهش می کنم، وظیفه است

ببینید احمد آقای عزیز معمولا در تمام نقاط جهان از گوشت این احشام سه گانه به عنوان گوشت قرمز بهره برده میشود، حتی در روسیه، چون گوشت سفید اگرچه محاسنی دارد اما نمیتواند جایگزین گوشت قرمز شود.
مثلا در همین روسیه ما اصلا نژادهای روسی از میان بعضی از این احشام داریم، مثلا گوسفند رومانوف که یک نوع نژاد روسی به شمار میرود. یا گاو سمینتال که پرورش آن در روسیه رواج دارد، یا حتی پرورش شتر در جمهوری تاتارستان روسیه.
اما بر فرض حتی اگر در منطقه ای این احشام واقعا وجود نداشته باشد و قیمت آن بسیار بالاتر از مقدار دیه در سایر مناطق که این احشام وجود دارد، باشد اینجا باز دریچه هایی برای مباحق فقهی وجود دارد، و در فقه میتوان از حکم دیه در چنین سخن گفت، اما چون فقهی بوده و از حیطه کلام خارج ست وارد آن نمیشوم.

بله، دیه هزینه ای است که به جهت جبران خسارت پرداخت میشود، اما لزومی ندارد خسارت خود شخص باشد، مثلا خانواده ای که نان آور خودش را از دست میدهد خب این دیه به دست آن متوفی نمیرسد، بلکه به دست خانواده اش میرسد تا جبران خسارتی باشد برای ایشان، تا بتوانند معیشت خودشان را تأمین کنند؛ لذا در هر صورت باید متعادل با رشد قیمت ها، دیه هم رشد پیدا کند.

اما در خصوص اینکه فرمودید اگر شتر زیاد شود و قیمت آن پایین بیاید موجب تشویق مجرمین به ارتکاب جرم میشود باید عرض کنم خیر، چون دیه در جایی است که جرم خطئی و غیر عمد باشد، اما اگر کسی به صورت عمد در حق کسی جرم و جنایتی انجام بدهد اینجا دیگر بحث قصاص است، نه دیه!
یعنی اگر کسی یک نفر را بکشد یا چشمش را کور کند، یا دستش را قطع کند، شخص آسیب دیده هم میتواند خواستار کور کردن چشم، ی قطع کردن دست او شود، و اگر قتل اتفاق افتاده خانواده مقتول میتوانند خواستار اعدام او شوند.
دیه در جایی است که این اسیب زدن اشتباهی و از روی خطا بوده باشد، یا اینکه شخص آسیب دیده نخواهد قصاص کند و طالب دیه باشد.
بنابراین هرگز مجرمی با نگاه به قیمت دیه جرم نمیکند، چون چنین جرمی با قصاص جبران خواهد شد، نه دیه!

یا حق

سلام
ببینید بعضی مراجع معتقد هستند که ملاک دیه فقط احشام سه گانه است، یعنی فقط شتر و گاو و گوسفند، که میشود آنها را یا پولشان را به عنوان دیه پرداخت؛ این مراجع معتقد هستند آن روایاتی که درهم و دینار را به عنوان مبلغ دیه تعیین کرده اند در حقیقت مبلغ دیه به اندازه قیمت همان گاو و گوسفند و شتر بوده است، یعنی مطابق با قیمت آن سه، پول دیه به قیمت گاو یا گوسفند یا شتر تعیین شده است.

اما برخی مراجع هم معتقدند که درهم و دینار هم یک ملاک مستقل بوده و میتوانند دیه امروز را به قیمت طلا و نقره مسکوک(به شکل سکه) یا همان درهم و دینار محاسبه کرد، و لازم نیست حتما قیمت احشام سه گانه باشد.

خیر، قیمت درهم و دینار هم مثل گاو و گوسفند وشتر است، در دست حاکم نیست، بستگی به قیمت طلا و نقره دارد.

با سلام
اگر ما درهم و دینار را هم به عنوان معیاری مستقل برای تعیین دیه بدانیم، به نظرم بازهم تعیین دیه متناسب با قیمت شتر پایین تر خواهد بود، مثلا طبق محاسبه ای که من الان در مورد دینار یا همان سکه طلا حساب کردم، با احتساب هر گرم طلا به قیمت 144هزار تومان، دیه چیزی بالغ بر 640 میلیون تومان میشود!! البته من قیمت خود طلا را حساب کردم، نمیدانم طلای مسکوک ایا به همین قیمت است یا اندکی فرق میکند.

با سلام
درست است که شتر ر مناطق خشک و بیابانی مثل عربستان ارزشمند است، اما بعید می دانم ملاک تعیین قیمت شتر به عنوان دیه به خاطر نقش شتر در حمل و نقل یا سایر ارزش های اختصاصی آن به مناطق خشک باشد، چون گاو و گوسفند هم ملاکی برای تعیین قیمت دیه هستند که اختصاصی به مناطق خشک ندارند، بنابراین شاید همان نقش تغذیه ای آن در میان باشد.
به همین خاطر لازم نیست که مبلغ دیه حتما طبق قیمت شتر تعیین شود، بلکه اگر در مناطق کوهستانی و سرسبز است میتوان طبق قیمت گاو یا گوسفند مبلغ دیه را تعیین کرد.

با سلام و احترام
اجازه بدهید روایتی که بیان فرمودید را به طور کامل بیاورم تا بهتر بتوانیم به نتیجه برسیم، روایت این است:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَمِعْتُ ابْنَ أَبِي لَيْلَى يَقُولُ‏ كَانَتِ الدِّيَةُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَأَقَرَّهَا رَسُولُ اللَّهِ ص- ثُمَّ إِنَّهُ فَرَضَ عَلَى أَهْلِ الْبَقَرِ مِائَتَيْ بَقَرَةٍ وَ فَرَضَ عَلَى أَهْلِ الشَّاةِ أَلْفَ شَاةٍ ثَنِيَّةٍ وَ عَلَى أَهْلِ الذَّهَبِ أَلْفَ دِينَارٍ وَ عَلَى أَهْلِ الْوَرِقِ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ عَلَى أَهْلِ الْيَمَنِ الْحُلَلَ مِائَتَيْ حُلَّةٍ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ- فَسَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَمَّا رَوَى ابْنُ أَبِي لَيْلَى- فَقَالَ كَانَ عَلِيٌّ ع يَقُولُ الدِّيَةُ أَلْفُ دِينَارٍ (وَ قِيمَةُ الدِّينَارِ عَشَرَةُ دَرَاهِمَ وَ عَشَرَةُ آلَافٍ لِأَهْلِ الْأَمْصَارِ) «وَ عَلَى أَهْلِ‏ الْبَوَادِي مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ وَ لِأَهْلِ السَّوَادِ مِائَتَا بَقَرَةٍ أَوْ أَلْفُ شَاة»(وسائل الشیعه ج29، ص193، حدیث اول)

ترجمه: عبد الرّحمن‏ بن‏ حجّاج‏ گويد: از ابن أبي ليلى شنيدم كه ميگفت: ديه نفس در زمان جاهليّت يك صد شتر بوده. و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم همان را تثبيت فرمود، سپس بر گاوداران دويست گاو مقرّر فرموده، و بر گوسفندداران هزار گوسفند، و بر پارچه‏فروشان هزار حلّه، عبد الرّحمن گويد: من از امام صادق عليه السّلام روايت ابن أبى ليلى را پرسيدم، فرمود امير المؤمنين عليه السّلام ميفرمود: ديه (نفس) هزار دينار و قيمت هر دينار ده درهم مى‏باشد، و كسانى كه سرمايه‏شان پول طلا است هزار دينار، و كسانى كه سرمايه‏شان نقره است ده هزار درهم، و اين براى ساكنان شهرها و قرى است، ولى براى باديه‏نشينان يك صد شتر است، و براى اهالى قرى و دهات دويست گاو، و يا هزار گوسفند است.

همانطور که از متن روایت روشن میشود، سخن ابی لیلی ناظر به دوران جاهلیت است، نه دوران اسلام، یعنی دیه نفس در دوران جاهلیت، و پیش از اسلام فقط شتر بود، اما اسلام آن را تثبیت فرموده، و علاوه بر آن گاو و گوسفند و درهم و دینار و حلّه را هم تجویز کرد.

پس در اسلام دیه منحصر در شتر نبوده بلکه از همان ابتدا علاوه بر شتر، گوسفند و گاو و درهم و دینار و حلّه را هم موضوعیت بخشید، نه اینکه تعداد آنها متناسب با قیمت شتر تعیین شود.

علاوه بر دقت در روایت فوق که این مطلب فهمیده میشود، از نگاه مجموعی به سایر روایات هم اصالت داشتن حداقل گاو و گوسفند روشن میشود.(ر.ک: وسائل الشیعه، ج29، ص193، باب اول از ابواب دیه نفس، تحت عنوان: "بَابُ أَنَّ دِيَةَ الرَّجُلِ الْحُرِّ الْمُسْلِمِ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ أَوْ مِائَتَا بَقَرَةٍ أَوْ أَلْفُ شَاةٍ أَوْ أَلْفُ دِينَارٍ أَوْ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ أَوْ مِائَتَا حُلَّةٍ وَ جُمْلَةٍ مِنْ أَحْكَامِهَا")

پرسش
طبق برخی روایات مثل روایت حکم بن عتیبه ازامام صادق(علیه السلام)، امیرالمومنین (علیه السلام) دیه را براساس پول تعیین میکرد؛ و نیز در صحیحه عبدالرحمان بن حجاج از ابی لیلی آمده که در ابتدا دیه صد شتر بود که پیامبر(ص) آن را تقریرفرموده، و سپس برگاوداران ۲۰۰گاو و بر گوسفند داران گوسفند تعیین نمود. پس چرا امروز بر تعیین دیه طبق قیمت شتر اصرار می­شود در حالی که این حکم جامعه رافلج کرده وموجب عسر و حرج شده است، چرا که برای ثبات بازار شتر سالانه میلیون ها تومان ازبودجه کشور صرف واردات شتر میشود، علاوه بر اینکه در برخی کشور ها مثل روسیه اصلا شتر نیست یا بسیار کم است، و در نتیجه قیمت آن بسیار بالاست.

پاسخ
برای پاسخ به این سوال باید به سه نکته توجه بفرمایید:

نکته اول:
قیمت دیه منحصر در قیمت شتر نیست، بلکه طبق روایات اعم از شتر و گاو و گوسفند، و درهم و دینار و یا حلّه است.(1)
حلّه که امروز موجود نبوده و تعیین مقدار دیه طبق آن مقدور نیست، طبق فتوای برخی فقها، درهم و دینار هم موضوعیت ندارند، بلکه طبق قیمت گاو و گوسفند و شتر در همان زمان تعیین شده اند، نه اینکه اصالتا مرجعی برای تعیین مقدار دیه باشند، و البته برخی مراجع هم آنها را ملاکی مستقل برای تعیین مبلغ دیه میدانند.

اما در هر صورت از آنجا که مقدار دیه متناسب با قیمت شتر پایین ترین مقدار دیه محسوب میشود از قیمت شتر برای تعیین مقدار دیه استفاده میشود.
اینکه احشام سه گانه(شتر و گاو و گوسفند) و یا درهم و دینار برای تعیین مقدار دیه تعیین شده است خب گویای این است که این نحوه قیمت گذاری منحصر در مناطقی نیست که شتر در آن پرورش داده شود و شتر به وفور یافت شود، بلکه بالاخره این احشام سه گانه که در تمام جهان برای تعیین گوشت از آنها بهره برده میشود وجود داشته و پرورش داده میشوند، مثلا حتی در روسیه که از مناطق سردسیر به شمار می رود ما اصلا نژادهای روسی از میان بعضی از این احشام داریم، مثلا گوسفند رومانوف که یک نوع نژاد روسی به شمار میرود. یا گاو سمینتال که پرورش آن در روسیه رواج دارد، یا حتی پرورش شتر در جمهوری تاتارستان روسیه.
همچنین بر مبنای مراجعی که طلا و نقره را نیز ملاک تعیین دیه می دانند خب میشود نرخ دیه را تعیین کرد، چون طلا و نقره در تمام جهان وجود داشته و قابل قیمت گذاری است.
اصرار بر محاسبه دیه متناسب با قیمت شتر همانطور که عرض شد برای این است که کمترین قیمت برای دیه تعیین شود.

نکته دوم:
دقت کنید اینکه قیمت شتر بالا میرود و به تبع آن قیمت دیه هم بالا میرود بیجا هم نیست، اتفاقا اسلام میخواهد متناسب با بالا رفتن قیمت این احشام سه گانه که نشان از سطح قیمت ها دارد، قیمت دیه هم بالا برود تا خانواده ای که نان آورشان را از دست داده اند بتوانند با گرفتن پول آن دیه از مخارج خود تا حدی بر آیند.

ما با تعیین دیه بر مبنای قیمت شتر داریم حداقل دیه ای که اسلام تعیین کرده به خانواده ای که یکی از اعضایش را از دست داده میپردازیم، اسلام هرگز راضی به کمتر از آن نیست، شما ببینید با گران شدن قیمت شتر، باز هم دیه تعیین شده بر قیمت شتر، کمتر از گاو وگوسفند خواهد شد، یعنی اینطور نیست که حالا دیه متناسب با قیمت جدید شتر از نظر اسلام گران باشد و مایل به پرداخت آن نباشد.
ما باید جلوی گران شدن همه چیز را بگیریم، نه اینکه همه چیز گران شود و سعی کنیم قیمت دیه را پایین نگه داریم، خب طبیعتا فلسفه حکم لطمه خواهد دید! فلسفه حکم این است که دیه متناسب با رشد قیمت ها رشد کند، و نمونه بارز رشد قیمت ها، رشد قیمت احشام است.

نکته سوم:
در مورد روایت حکم بن عتیبه هم گه به آن اشاره فرمودید اگرچه اشاره به پول گرفتن دارد اما نمیگوید مبلغ دیه هم طبق ارزش پول محاسبه میشده، بلکه مبلغ دیه طبق قیمت شتر تعیین میشده، منتهی چون قبلا پول به اندازه کافی نبوده همان شتر رد و بدل میشده و سپس بعد از اسلام که پول به اندازه کافی موجود بوده پول رد و بدل میشده است، روایت این است:

«قَالَ الْحَكَمُ فَقُلْتُ إِن‏ الدِّيَاتِ إِنَّمَا كَانَتْ تُؤْخَذُ قَبْلَ الْيَوْمِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ فَقَالَ إِنَّمَا كَانَ ذَلِكَ فِي الْبَوَادِي قَبْلَ الْإِسْلَامِ فَلَمَّا ظَهَرَ الْإِسْلَامُ وَ كَثُرَ الْوَرِقُ فِي النَّاسِ قَسَمَهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَى الْوَرِقِ قَالَ الْحَكَمُ فَقُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ مَنْ كَانَ الْيَوْمَ مِنْ أَهْلِ الْبَوَادِي مَا الَّذِي يُؤْخَذُ مِنْهُ فِي الدِّيَةِ الْيَوْمَ الْوَرِقُ أَوِ الْإِبِلُ فَقَالَ الْإِبِلُ هِيَ مِثْلُ الْوَرِقِ بَلْ هِيَ أَفْضَلُ مِنَ الْوَرِقِ فِي الدِّيَةِ إِنَّهُمْ كَانُوا يَأْخُذُونَ مِنْهُمْ فِي دِيَةِ الْخَطَإِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ يُحْسَبُ لِكُلِّ بَعِيرٍ مِائَةُ دِرْهَمٍ فَذَلِكَ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ»(2)

حكم‏ بن‏ عتيبه‏ گويد به امام باقر(سلام الله علیه) عرض كردم: از اين پيش از بابت ديه شتر يا گاو و يا گوسفند گرفته مى‏شد، فرمود: آرى اين براى اهل باديه و صحرا، پيش از اسلام بود، پس چون اسلام آمد و سكّه در ميان مردم رواج شد، امير مؤمنان عليه السّلام آن را در پول تعيين فرمود، حكم گويد: به او گفتم: بفرمائيد اگر اكنون كسى از باديه‏نشينان باشد، چه چيز از بابت ديه گرفته شود، پول و سكه يا شتر؟ فرمود: شتر خود مانند پول است، و بلكه بهتر از پول، مطلب اين است كه اهل باديه و صحرانشينان (چون سرمايه‏شان شتر بود) در ديه قتل خطا صد شتر ميستاندند از عاقله قاتل، براى هر شترى يك صد درهم حساب مى‏شد و اين رويهم ده هزار درهم ميبود.

در مورد روایت عبدالرحمن بن حجاج هم، متن روایت این است:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَمِعْتُ ابْنَ أَبِي لَيْلَى يَقُولُ‏ كَانَتِ الدِّيَةُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَأَقَرَّهَا رَسُولُ اللَّهِ ص- ثُمَّ إِنَّهُ فَرَضَ عَلَى أَهْلِ الْبَقَرِ مِائَتَيْ بَقَرَةٍ وَ فَرَضَ عَلَى أَهْلِ الشَّاةِ أَلْفَ شَاةٍ ثَنِيَّةٍ وَ عَلَى أَهْلِ الذَّهَبِ أَلْفَ دِينَارٍ وَ عَلَى أَهْلِ الْوَرِقِ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ عَلَى أَهْلِ الْيَمَنِ الْحُلَلَ مِائَتَيْ حُلَّةٍ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ- فَسَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَمَّا رَوَى ابْنُ أَبِي لَيْلَى- فَقَالَ كَانَ عَلِيٌّ ع يَقُولُ الدِّيَةُ أَلْفُ دِينَارٍ (وَ قِيمَةُ الدِّينَارِ عَشَرَةُ دَرَاهِمَ وَ عَشَرَةُ آلَافٍ لِأَهْلِ الْأَمْصَارِ) «وَ عَلَى أَهْلِ‏ الْبَوَادِي مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ وَ لِأَهْلِ السَّوَادِ مِائَتَا بَقَرَةٍ أَوْ أَلْفُ شَاة»(3)

ترجمه: عبد الرّحمن‏ بن‏ حجّاج‏ گويد: از ابن أبي ليلى شنيدم كه ميگفت: ديه نفس در زمان جاهليّت يك صد شتر بوده. و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم همان را تثبيت فرمود، سپس بر گاوداران دويست گاو مقرّر فرموده، و بر گوسفندداران هزار گوسفند، و بر پارچه‏فروشان هزار حلّه، عبد الرّحمن گويد: من از امام صادق(عليه السّلام) روايت ابن أبى ليلى را پرسيدم، فرمود امير المؤمنين(عليه السّلام) ميفرمود: ديه (نفس) هزار دينار و قيمت هر دينار ده درهم مى‏باشد، و كسانى كه سرمايه‏شان پول طلا است هزار دينار، و كسانى كه سرمايه‏شان نقره است ده هزار درهم، و اين براى ساكنان شهرها و قرى است، ولى براى باديه‏نشينان يك صد شتر است، و براى اهالى قرى و دهات دويست گاو، و يا هزار گوسفند است.

همانطور که از متن روایت روشن میشود، سخن ابی لیلی ناظر به دوران جاهلیت است، نه دوران اسلام، یعنی دیه نفس در دوران جاهلیت، و پیش از اسلام فقط شتر بود، اما اسلام آن را تثبیت فرموده، و علاوه بر آن گاو و گوسفند و درهم و دینار و حلّه را هم تجویز کرد.

پس در اسلام دیه منحصر در شتر نبوده بلکه از همان ابتدا علاوه بر شتر، گوسفند و گاو و درهم و دینار و حلّه را هم موضوعیت بخشید، نه اینکه تعداد آنها متناسب با قیمت شتر تعیین شود.
علاوه بر دقت در روایت فوق که این مطلب فهمیده میشود، از نگاه مجموعی به سایر روایات هم اصالت داشتن حداقل گاو و گوسفند روشن میشود.(4)

پی نوشت ها:
1. ر.ک: حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل البيت‏(علیهم السلام)، قم، چاپ اول، 1409ق، باب اول از ابواب دیات النفس، ج29، ص193.
2. صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، نشر جامعه مدرسین، قم،چاپ دوم، 1413ق، ج4، ص137.
3. وسائل الشیعه ج29، ص193، ح1.
4. ر.ک: وسائل الشیعه، ج29، ص193، باب اول از ابواب دیه نفس، تحت عنوان: "بَابُ أَنَّ دِيَةَ الرَّجُلِ الْحُرِّ الْمُسْلِمِ مِائَةٌ مِنَ الْإِبِلِ أَوْ مِائَتَا بَقَرَةٍ أَوْ أَلْفُ شَاةٍ أَوْ أَلْفُ دِينَارٍ أَوْ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ أَوْ مِائَتَا حُلَّةٍ وَ جُمْلَةٍ مِنْ أَحْكَامِهَا