جمع بندی راه حل مسأله اذهان دیگر در فلسفه اسلامی چیست؟

با سلام و عرض ادب و آرزوي توفيق روزافزون.

تا جایی که بنده مطالعه کرده ام، در فلسفه اسلامی، مساله اذهان دیگر به صورت مستقل مطرح نشده است و صرفا برخی از محققان کوشیده اند تا آن را حل نمایند.

نه فقط مساله اذهان دیگر، بلکه مساله اجسام خارجی نیز در آثار فلاسفه مسلمان، تفصیلا مورد بررسی قرار نگرفته است. مثلا ابن سینا و صدرالمتالهین، به این مطلب اشاره می کنند که احساس واقعیت خارجی را اثبات نمی کند و این عقل است که واقعیت خارجی را اثبات می کند؛ اما این مطلب که عقل چگونه چنین چیزی را اثبات می کند را توضیح نداده اند و به اجمال از آن عبور کرده اند. البته گاهی ادله الهیاتی برای اثبات اجسام ارائه کرده اند، اما چندان رضایت بخش نیست.

اما فلاسفه مسلمان معاصر، با ملاحظه مساله اجسام خارجی و یا اذهان دیگر، راهکارهایی را ارائه داده اند که در واقع، شرح و تفصیل سخن فلاسفه قدیمی تر است. فلاسفه معاصر با تاکید بر این که عقل واقعیت را احراز می کند، از اصل علیت و سنخیت استفاده می کنند تا واقعیت خارجی (اجسام یا اذهان) را اثبات نمایند.

مثلا در توضیح و توجیه علم به اذهان دیگر می توان گفت علم ما به وجود اذهان دیگر، از طریق استدلالی ارتکازی به دست می‌آید و به اصطلاح معرفت‌شناسی اسلامی، علم به وجود اذهان دیگر، از «فطریات» ما محسوب می‌شوند، یعنی از طریق استدلال است، ولی این استدلال به نحوی ناخودآگاه در ذهن ما انجام می‌گیرد. شاید بتوان این استدلال را از طریق رفتارهایی که از سایر انسان‌ها سر می‌زند، صورت‌بندی نمود، یعنی ما به طور حسی، تنها با ابدان مادی سایر انسان‌ها مواجه می‌شویم، ولی رفتارهایی از ایشان می‌بینیم که نمی‌تواند ناشی از بدن مادی آنها باشد، از این رو، از طریق برهان اِنّی (یعنی پی بردن از معلول به علت) کشف می‌کنیم که در سایر انسان‌ها نیز امر دیگری غیر از بدن مادی وجود دارد که این آثار مستند به آن هستند، همان طور که این رفتارها در خود ما منبعث از آن بعد غیر مادی است.

سلام و عرض ادب

مساله اذهان دیگر به صورت جداگانه مورد بررسی قرار نگرفته است. اما مساله اجسام خارجی مورد بحث قرار گرفته است و ادله ای برایش ذکر شده است.

به هر حال، فلسفه اسلامی نیز معرفت بشری است و به همین جهت، در طول زمان تغییر می کند. در واقع، فلسفه اسلامی تلاش فلسفی مسلمانان است و هر مسلمانی انسان است و هر انسانی نیز معرفتش در معرض تغییر و ضعف و نقص است.

اما همانطور که عرض کردم در فلسفه اسلامی، مطالبی وجود داشت که زمینه ساز شد برای پاسخگویی بهتر فلاسفه مسلمان معاصر به این مسائل.

اگر بخواهم این دو راهکار را عرض کنم، از این قرار است: راهکار استنتاج علّی و راهکار شهود عمومی.

راهکار استنتاج علّی از این قرار است که با استفاده از اصل علیت و سنخیت وجود جهان خارجی و اذهان دیگر را اثبات می کنند. البته این مطلب به معنای آن نیست که به کُنه واقعیت خارجی و اذهان دیگران می رسند. این راهکار متاثر از عبارات ملاصدرا است. استاد معلمی و استاد حسین زاده این دیدگاه را در کتاب پیشینه و پیرنگ معرفت شناسی اسلامی (معلمی)، و پژوهشی تطبیقی در معرفت شناسی (حسین زاده) تقریر کرده اند.

اما راهکار شهود عمومی نیز از این قرار است که ما به واقعیت محسوس خارجی علم حضوری داریم یعنی بعد از مقابله با شئ خارجی و ارتباط حسی با آن، روح ما در مرتبه آن اندام و قوای حسی حاضر شده و واقعیت خارجی را بی واسطه مفاهیم درک می کند. (البته این راهکار در مورد اذهان دیگر اجرا نمی شود.) این راهکار متاثر از عبارات سهروردی است. استاد یزدان پناه این راهکار را در کتاب حکمت اشراق با صورتبندی جدید مطرح می سازند و از آن دفاع می کنند.

اعتقاد شخصی بنده از این قرار است که قرآن کتاب هدایت است و لازم نیست تمامی معارف فلسفی و علمی را پوشش بدهد: «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین»

به همین جهت، حتی برای اثبات وجود خدا نیز انواع ادله فلسفی در قرآن ذکر نشده است.

این مطلب به معنای نقص قرآن نیست. برای تقریب به ذهن، می توان به کتب زیست شناسی اشاره کرد که اساسا به معارف فلسفی یا روانشناسانه نمی پردازند اما با این حال، این مطلب به معنای نقص آن کتب نیست چرا که اساسا رسالت اصلی آن کتب، بیان حقایق زیستی است نه روانی و فلسفی.

برخی از مسائل فلسفی، حقیقتا از معضلات فلسفی (Problem) هستند که پاسخ به آنها بسی دشوار و پیچیده است و محل اختلاف نظر است؛ از جمله اعتقاد به جهان خارجی، اختیار آدمی و علم الهی، و یا اختیار و علیت، و غیره. معضل بودن به معنای لاینحل بودن نیست بلکه صرفا نشانگر این امر است که پاسخ به آن -برخلاف سایر مسائل- آسان و در دسترس نیست و نیازمند تلاش و صبوری بیشتر است.

پیشنهاد می کنم برای پیگیری بحث به منابع مذکور در پستهای سابق مراجعه بفرمایید چرا که آخرین دستاورد فلسفی فلاسفه مسلمان در آنجا بازتاب یافته است.

سلام و عرض ادب

حقیقتا تبیین فلسفی اعتقاد به اذهان دیگر، از مسائل فلسفی است و ذهن عموم مردم کمتر درگیرش می شود. همچنین تبیین عقلانی اعتقاد به جهان خارج. اساسا عموم مردم نسبت به این اعتقادات تردید ندارند تا به استدلال و تبیین فلسفی نیازمند بشوند

بنده در این باب، در روایات جستجو نکردم. بهتر است در این زمینه از محققان علوم حدیثی سوال بپرسید که آیا روایتی در این زمینه داریم یا نه.

اما همانطور که بیان فرمودید، بهتر است مباحث مربوط به قرآن را در تایپیک دیگری دنبال نمود.

موفق و پیروز باشید@};-

سلام و عرض ادب

اساسا قرآن نقصی ندارد تا فلسفه کامل کننده اش باشد چرا که هر کتابی را باید متناسب با هدفی که دارد سنجید.

هدف قرآن هدایت است: «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین»؛ اما هدف فلسفه ایصال عقلانی خودبنیاد به واقعیت آنچنان که هست.

آری، گاهی مباحث فلسفه و قرآن با هم تداخل می یابند اما حیثیت مطرح شدنشان متفاوت است؛ یکی از جهت هدایت و پیامی که دارد، مورد نظر است و دیگری از جهت دیگر.

در این راستا، نمی توان از کتاب زیست شناسی انتظار داشت که در باب علوم ریاضی سخن بگوید. در واقع، کتاب زیست شناسی از این جهت که فاقد مباحث ریاضی است، نقصی ندارد تا علوم ریاضی تکمیلش کنند. این دو کتاب، دو هدف مجزا دارند و کمال و نقص آنها را باید متناسب با آن اهداف در نظر گرفت.

البته همانطور که اشاره فرمودید، بهتر است این مباحث را در تایپیک دیگر دنبال نمود.

پیروز و موفق باشید.@};-

سلام و عرض ادب

بنا بر اصل علیت، هر معلولی علت میخواهد.

از آن جایی که برخی از احوال ذهنی من، ناشی از من نیست و من علتش نیستم، پس علتش باید بیرونی باشد.

بدین ترتیب، جهان خارجی اثبات می شود.

نهایتا اگر کسی منکر اصل علیت باشد یا اصل علیت را اصل تجربی بداند، در این استدلال با ما مخالفت خواهد کرد چرا که به نظر او، لازم نیست که احوال ذهنی متکثر علتی داشته باشند؛ یا ما تجربه ای از رابطه علت بیرونی و درونی نداریم و در نتیجه نمی توانیم احوال ذهنی متکثر را معلول علل بیرونی بدانیم.

بدین ترتیب، به یک سکوت نظری منتهی می شویم.

البته از آن جایی که فلاسفه مسلمان اصل علیت را عقلی میدانند، بر این مشکل غلبه می یابند.

پرسش:
میخواستم بپرسم که مسئله اذهان دیگر که در معرفت شناسی مطرح هست در فلسفه اسلامی چه راه حلی داره؟

پاسخ:
در فلسفه اسلامی، مساله اذهان دیگر به صورت مستقل مطرح نشده است و صرفا برخی از محققان معاصر کوشیده اند تا آن را متناسب با ظرفیت موجود در فلسفه اسلامی، حل نمایند.

نه فقط مساله اذهان دیگر، بلکه مساله اجسام خارجی نیز در آثار فلاسفه مسلمان، تفصیلا مورد بررسی قرار نگرفته است. مثلا ابن سینا و صدرالمتالهین، به این مطلب اشاره می کنند که احساس واقعیت خارجی را اثبات نمی کند و این عقل است که واقعیت خارجی را اثبات می کند؛ اما این مطلب که عقل چگونه چنین چیزی را اثبات می کند را توضیح نداده اند و به اجمال از آن عبور کرده اند. البته گاهی ادله الهیاتی برای اثبات اجسام ارائه کرده اند، اما چندان رضایت بخش نیست.

اما فلاسفه مسلمان معاصر، با ملاحظه مساله اجسام خارجی و یا اذهان دیگر، راهکارهایی را ارائه داده اند که در واقع، شرح و تفصیل سخن فلاسفه قدیمی تر است. در ادامه، به دو راهکار اشاره می شود:

1. در توضیح و توجیه علم به اذهان دیگر می توان گفت علم ما به وجود اذهان دیگر، از طریق استدلالی ارتکازی به دست می‌آید و به اصطلاح معرفت‌شناسی اسلامی، علم به وجود اذهان دیگر، از «فطریات» ما محسوب می‌شوند، یعنی از طریق استدلال است، ولی این استدلال به نحوی ناخودآگاه در ذهن ما انجام می‌گیرد. شاید بتوان این استدلال را از طریق رفتارهایی که از سایر انسان‌ها سر می‌زند، صورت‌بندی نمود، یعنی ما به طور حسی، تنها با ابدان مادی سایر انسان‌ها مواجه می‌شویم، ولی رفتارهایی از ایشان می‌بینیم که نمی‌تواند ناشی از بدن مادی آنها باشد، از این رو، از طریق برهان اِنّی (یعنی پی بردن از معلول به علت) کشف می‌کنیم که در سایر انسان‌ها نیز امر دیگری غیر از بدن مادی وجود دارد که این آثار مستند به آن هستند، همان طور که این رفتارها در خود ما منبعث از آن بعد غیر مادی است.

این راهکار متاثر از عبارات ملاصدرا است. استاد معلمی و استاد حسین زاده این دیدگاه را در کتاب پیشینه و پیرنگ معرفت شناسی اسلامی (معلمی)، و پژوهشی تطبیقی در معرفت شناسی (حسین زاده) تقریر کرده اند.

2. اما راهکار دیگر، راهکار شهود عمومی است: ما به واقعیت محسوس خارجی علم حضوری داریم یعنی بعد از مقابله با شئ خارجی و ارتباط حسی با آن، روح ما در مرتبه آن اندام و قوای حسی حاضر شده و واقعیت خارجی را بی واسطه مفاهیم درک می کند. (البته این راهکار تاکنون در مورد اذهان دیگر اجرا نشده است بلکه در مورد محسوسات به کار رفته است).
این راهکار متاثر از عبارات سهروردی است. استاد یزدان پناه این راهکار را در کتاب حکمت اشراق با صورتبندی جدید مطرح می سازند و از آن دفاع می کنند.