بررسی نقد صوفیه در سخنان ائمه علیهم السلام

4. روایت ابن‌ابی‌الخطاب

در حدیقة الشیعة روایتی با این سند و مضمون نقل شده است: «ابن‌حمزه و سید مرتضی رازی از شیخ مفید به واسطه‌ای نقل کرده‌اند که او به سند خود از محمد بن‌الحسین بن‌ابی‌الخطاب، که از خواص اصحاب چند امام معصوم است، چنين نقل كرده است:

با امام دهم حضرت امام هادی(ع) در مسجد پیغمبر بودم که جماعتی از صوفیه وارد مسجد شدند و رفتند در گوشه دیگری دور هم نشستند و به ذکر و تهلیل شروع کردند. حضرت هادی(ع) فرمود: به این حیله‌بازان اعتنایی نکنید؛ زیرا ایشان هم‌پیمانان شیاطین و خراب‌کنندگان دین‌اند؛ برای تن‌پروری اظهار زهد می‌کنند و برای شکار چارپایان [افراد جاهل و احمق] تهجد می‌ورزند. در تمام عمر گرسنگی می‌کشند تا برای پالان کردن، خران را رام کنند. برای فریب مردم، تهلیل می‌گویند و کم‌خوری را تنها برای پر کردن ظرف‌هایشان و ربودن دل‌های احمقان در پیش می‌گیرند. با مردم از دوستی با خدا دم می‌زنند اما در اصل آنان را به پرتگاه گمراهی هدایت می‌کنند. اوراد آنان رقص و کف زدن است و اذکارشان سرودخوانی و آوازخوانی. جز افراد نادان کسی از آنان پیروی نمی‌کند. هر کسی به زیارت زنده یا مردة آنان برود مانند کسی است که به زیارت شیطان و بت‌پرستان رفته باشد و هر کسی که به آنان خدمت کند مانند آن است که به یزید و معاویه و ابوسفیان خدمت کرده باشد... اینان از بدترین گروه‌های صوفیه‌اند و صوفیه همگی از مخالفان ما هستند. راه آنان مخالف راه ما است. آنان نصاری و مجوس این امت‌اند. آنان کسانی‌اند که «تلاش می‌کنند نور خدا را خاموش کنند و خدا نور خود را اتمام می‌کند هرچند کافران را ناخوشایند باشد (اعراف: 179)» (اردبیلی، 1383: 799؛ همو، بي‌تا:603؛ حر عاملی، 1381: 28؛ قمی، 1422: 5/199؛ نوری، 1408: 12/323؛ جزايري، 1404: 2/294؛ خويي هاشمي، 1424: 6/304؛ خوانساری،1390: 3/134).

4-1. بررسی سندی
این روایت به محمد بن‌ابی‌الخطاب نسبت داده شده اما سندی برای آن نقل نشده است. حدیقة الشیعة روایت را به ابن‌حمزه و سید مرتضی بن‌داعی نسبت می‌دهد. همانند روایات پیشین، اثنی‌عشریة و سفینه هر دو منبع خود را حدیقة الشیعة معرفی می‌کنند. منهاج البراعة و روضات منبعی براي روايت ذکر نمی‌کنند و با سابقه‌اي که از آنها در نقل روایات پیشین در دست است باید منبعشان همان حدیقة الشیعة باشد. الانوار النعمانیة نیز به قرب الاسناد ارجاع می‌دهد که معلوم نیست کدام قرب الاسناد مراد است. این مقدار روشن است که در قرب الاسناد حمیری این روایت نیامده است. آنچه در کتاب‌های شیعی به‌طور مطلق قرب الاسناد ذکر می‌شود، منظور قرب الاسناد حميري است؛ زیرا قرب الاسناد ابن‌بابویه در دسترس نیست[11] و اگر کسی از آن اطلاعی داشته باشد و به آن دسترسی پیدا کرده باشد، در این صورت از آن با نام مؤلفش یاد می‌کند تا با کتاب حمیری اشتباه نشود. بنابراین ادعای جزايري در الانوار النعمانیة مبني بر نقل روایت از قرب الاسناد باید بر قرب الاسناد حمیری حمل شود. از طرفی روشن است که روایت مزبور در کتاب حمیری نیامده است، از این رو به احتمال زیاد، الانوار النعمانیة آن را از جای دیگری نقل کرده كه در آن منبع از قرب الاسناد نام برده شده است. به هر حال اینکه الانوار النعمانیة از کجا نقل می‌کند چندان مهم نیست مهم این است که روایت مزبور را بدون سند نقل کرده است. از این رو به لحاظ سندی، روایت جزو روایات موقوف محسوب مي‌شود و در زمره روایات ضعیف قرار می‌گیرد.
نکته‌ای که در اینجا باید یادآوری شود این است که در بخش صوفیة حدیقة الشیعة،غیر از ابن‌حمزه، بر سید مرتضی رازی نیز زیاد تکیه شده است. دربارة ابن‌حمزه تا حدودی قبل از این توضیح داده شد اما دربارة مرتضی رازی باید بگوییم که با تحقیقات جدیدی که انجام شده، روشن شده است که مرتضی بن‌داعی رازی، مؤلف کتاب تبصرة العوام نیست. غیر از کتاب مزبور کتاب دیگری به نام الفصول التامه[12] نیز به ایشان نسبت داده شده است. در حالی که هر دو کتاب از شخص دیگری به نام جمال‌الدين مرتضى أبي‌عبدالله محمد بن‌الحسين بن‌الحسن رازي است (رازی، 1361: 1/22). نویسندة حدیقة الشیعة تصور می‌کرده که کتاب‌های مزبور از مرتضی بن‌داعی رازی است (اردبیلی، 1383: 741). نقل روایات از این کتاب‌ها نیز به همین اعتماد صورت می‌گرفته است و نویسنده حدیقة الشیعة به اعتبار آنکه سید مرتضی بن‌داعی یکی از علمای بزرگ امامیه است، نقل روایات را به وی نسبت داده است؛ در حالی که نویسندة اصلی کتاب یعنی جمال‌الدين مرتضى أبي‌عبدالله محمد بن‌الحسين بن‌الحسن رازي چندان شناخته شده نیست. در منابع رجالی و تراجم ما نامی از وی نیامده است و تنها ابن‌طاووس در الفَرَجُ المهموم، از کتاب نزهة الکرام وی نقل کرده است (امين، بي‌تا: 9/251) و بیشتر از این چیزی دربارة وی در منابع نقل نشده است. به هر حال، روایات مربوط به صوفیه در هیچ یک از دو کتاب تبصره العوام و نزهة الکرام نیامده است. اما کتاب الفصول التامه، در حال حاضر اثری از آن در دست نیست و غیر از صاحب حدیقة الشیعة و تلخیص‌کننده حدیقة، کس دیگری هم از آن یاد نکرده است. این احتمال وجود دارد که روایت مزبور از کتاب الفصول التامه نقل شده باشد و تا وقتی این کتاب به دست نیامده است، دربارة آن نفیاً و اثباتاً نمی‌توان چیزی گفت. اگر بپذیریم که کتاب مزبور، تعریب (عربی‌شدة) همان کتاب تبصره است ــ چنان‌که آقا بزرگ تهراني می‌گوید[13] (1408: 16/239) ــ آنگاه می‌توان (هرچند نه قاطعانه) گفت که روایت مزبور همان‌گونه که در تبصره نیامده است، در آن کتاب نیز نیامده است.

4-2. بررسی محتوایی
در این روایت تعبیر‌هایی به کار رفته است که انتساب آن را به امام(ع) تا حدی تأمل‌برانگیز و دشوار مي‌كند. تعبیر «یتزهدون لراحة الاجسام و یتهجدون لصید الانعام» به راحت‌طلبی و شکم‌بارگی صوفیه اشاره دارد؛ اما هر خوانندة بی‌طرفی با مراجعه به آثار صوفيه (به دور از هر نوع حب و بغضی نسبت به این گروه) متوجه خواهد شد که صوفیه[14] در جهت عکس این قضیه قرار دارند.
تاریخ و نیز متون موجود صوفیه نشان می‌دهد که بسیاری از سران (اگر نگوییم همه آنان) با روي‌گرداني از لذات دنیوی، ریاضات سختی را برای سلوکشان تحمل می‌کرده‌اند و «جوع» به‌عنوان یکی از مقامات سلوکی نزد آنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

تعبیر دیگر «اورادهم الرقص و التصدیة و اذکارهم الترنم و التغنیة» است. این را می‌دانیم که برخی از فرق صوفیه به سماع می‌پردازند و برخی دیگر آن را قبول ندارند. صرف نظر از خوب یا بد بودن سماع و مشروع بودن و یا نبودن آن، یک فرد معصوم مثل امام نمي‌تواند بدون توجه به دایره شمول کلام، به استناد چيزي كه مخصوص به بخشي از آن گروه است، حكمي كلي دربارة همة صوفيه صادر كند.

عبارت دیگر «کلهم من مخالفینا و طریقتهم مغایرة لطریقتنا» است که صوفیه را به‌طور کلی مخالف اهل بیت(ع) نشان می‌دهد و آنان را به مجوس و نصاری تشبیه می‌کند. دربارة این فقره نیز باید گفت که با مراجعه به آثار صوفیه و عرفا روشن می‌شود که در بین گروه‌های اهل سنت (در صورتی که حرف امثال سید حیدر را مبنی بر یکی‌بودن تشیع و تصوف حقیقی نپذیریم) این گروه نزدیک‌ترین گروه به شیعه محسوب می‌شوند.
شواهد زیادی برای این مدعا وجود دارد که در جای خود باید پیگیری شود. اما برای نمونه به قول جنید که او را شیخ این طائفه لقب داده‌اند اشاره می‌كنيم که می‌گوید: «شیخ و مقتدای ما اندر اصول و اندر بلاکشیدن علی مرتضی است رضی الله عنه؛ اندر علم و معاملت امام این طریقت علی است رضي الله عنه ـ از آنکه علم این طریقت را اهل این، اصول گویند ـ و معاملاتش به جمله بلا کشیدن است» (هجویری، 1376: 84). و می‌گوید: «اگر مرتضی یک سخن به کرامت نگفتی اصحاب طریقت چه کردندی؟» (عطار نیشابوری، 1376: 417). کلاباذی در التعرف وقتی از رواج‌دهندگان و عالمان این مکتب نام می‌برد می‌گوید:

باب دوم در سران صوفیه است؛ آنانی که دانش این گروه را بر زبان آورده و از یافته‌ها (مواجید)شان سخن گفته و مقاماتشان را نشر داده و احوالشان را در زبان و عمل، بعد از صحابه رضوان الله علیهم، پیاده کرده‌اند، عبارت‌اند از: علی بن‌الحسین، زین العابدین و فرزندش، محمد بن‌علی الباقر، و فرزند وی، جعفر بن‌محمد الصادق، رضی الله عنهم؛ بعد از علی و الحسن و الحسین رضی الله عنهم؛ و اویس القرنی و هرم بن‌حیان و...» (کلاباذی، 1422: 17).

در اینجا اگر نگوییم که نویسنده (کلاباذی) در تفکیک اسامی امامان شیعه از بقیة نامبردگان تعمد داشته و نگوییم که صحابه را بر علی و حسن و حسین (با تعبیر‌هایی «بعد از صحابه» و «بعد از علی ‌و الحسن و الحسین رضی‌الله عنهم») آگاهانه تطبیق کرده است (در عین آنکه هیچ یک از دیگر صحابه حتی ‌خلفای سه‌گانة قبل از علی(ع) را یاد نکرده)، می‌توان‌گفت که با نام بردن از ائمه شیعه و معرفی کردن آنان در زمرة پیشگامان صوفیه، از وابستگی و دلدادگی این گروه به آن بزرگواران حکایت کرده است.

با اندک آشنایی با آثار صوفیه به دست می‌آید که آنچه در تصوف و عرفان اهمیت ویژه دارد مسئله ولایت است که این مسئله در شیعه به‌عنوان ملاک شیعه‌بودن شناخته شده است. بعد معنوی و باطنی ولایت اهل بیت(ع) به همان اندازه نزد صوفیه مهم است که نزد شیعه‌. البته نباید این ولایت را با معیار ولایت ظاهری که ریاست عامه و بعد حکومتی آن است یکی گرفت که در این بعد بین تصوف اولیه و شیعه به همان اندازة شیعه و دیگر اهل سنت (با یک نگاه) فاصله است. اما آنچه برای شیعه ماندگار بوده و کسی نتوانسته آن را از دست آنان بيرون کند همان بعد باطنی و نیز تشریعی ولایت است؛ بر خلاف بعد سیاسی و حکومتی آن که هم امامان شيعه و هم خود شیعیان جز در دوره کوتاه خلافت حضرت امیر(ع) از آن محروم ماندند (رک: قیصری، 1360: 57-108، تحقیق در مباحث ولایت کلیه از محمدرضا قمشه‌ای؛ و نیز همان: 136-192، شرح سیدجلال‌الدین آشتیانی بر «رساله التوحید و النبوة و الولایة»). صوفیه نیز از این ابعاد (باطني و تشريعي) ولایت ائمه(ع) بهره برده و خود را به آن نسبت داده‌اند.

در این میان بد نیست به کتاب تذکره اولیای عطار اشاره شود که با نام امام صادق(ع) شروع و با نام امام باقر(ع) ختم می‌کند و می‌گوید:
گفته بودیم که اگر ذکر انبیاء و صحابه و اهل بیت کنیم کتابی جداگانه باید ساخت. این کتاب [تذکرة الاولیا] شرح اولیاست که پس از ایشان بوده‌اند. اما به سبب تبرک، به صادق ابتدا کنیم که او نیز پس از ایشان بوده است و چون از اهل بیت بود و سخن طریقت او بیشتر گفته است و روایت از وی بیشتر آمده است کلمه‌ای چند از آنِ او بیاوریم که ایشان همه یکی‌اند. چون ذکر او کرده شود از آن همه بود. نبینی که قومی که مذهب او دارند، مذهب دوازده امام دارند. یعنی یکی دوازده است و دوازده یکی. اگر تنها صفت او گویم، به زبان و عبارت من راست نیاید که در جمله علوم و اشارات و عبارت بی‌تکلف به کمال بود و قول جمله مشایخ بود و اعتماد همه بر وی بود و مقتدای مطلق بود. هم الهیان را شیخ بود و هم محمدیان را امام و هم اصل ذوق را پیشرو و هم اصل عشق را پیشوا. هم عبّاد را مقدّم، هم زهّاد را مکرّم، هم صاحب تصنیف حقایق، هم در لطایف تفسیر و اسرار تنزیل بی‌نظیر بود... (عطار نیشابوری، 1376: 10 و11).

یا سنایی که در پاسخش به سلطان سنجر از عقایدش که بوی محبت به اهل بیت(ع) در آن موج می­زند، دفاع می‌کند و در دیوانش (1385: 245) ضمن قصیده‌ای عقیده‌اش را دربارة اهل بیت(ع) ابراز می‌دارد كه به چند بيت از آن قصيده اشاره مي‌كنيم:

چون همی‌دانم که شهر علم را حیدر در است
خوب نبود جز که حیدر میر و مهتر داشتن
کی روا باشد به ناموس و حیل در راه دین
دیو را بر مسند قاضی اکبر داشتن

مر مرا باری نکو ناید ز روی اعتقاد
حق زهرا بردن و دین پیمبر داشتن
آنكه او را بر حيدر همي خواني امير
كافرم گر مي‌تواند كفش قنبر داشتن

ما درصدد اثبات شیعه‌بودن سنایی و دیگر عرفا نیستیم، اما دشمنی با اهل بیت را نیز نمی­توان به گردن آنان گذاشت. در این میان سایه غلبه حاکمان متعصب اهل سنت را نباید از نظر دور داشت که برخي از صوفيه را واداشت براي حفظ خود و طريقت به مدح خلفا بپردازند؛ اما با این همه گاهی در لفافه، عقاید خود را نيز دربارة اهل بیت(ع) بیان می‌کردند. تصور نشود و نباید هم انتظار داشت که عرفا عیناً همان عقاید شیعه امامیه را به‌طور کامل داشته باشند که این ادعای سختی است اما اینکه آنان محبت اهل بیت(ع) را بیش از دیگر اهل سنت داشتند و اوامر آنان را بیشتر از همه اهل سنت گردن می­نهادند به‌راحتی اثبات‌پذير است.

برای ختم کلام باید گفت همه فرق صوفیه به جز یک یا دو فرقه که خود صوفیه آنان را مختلقه می‌دانند بقیه همگی نسبتشان را به امیرالمؤمنین می‌رسانند (علامه حلى، 1411: 57؛ ابن‌طاووس، 1400: 2/518؛ اربلی، 1381: 1/132) و این چیزی است که حتی آنانی که مخالف جدی تصوف بوده‌اند، آن را نقل کرده‌اند (براي مثال رك: مجلسى، 1404: 41/142). این در شرایطی بوده که شیعی‌بودن خود جرم محسوب می‌شده است. با توجه به این استناد‌ها چگونه می‌توان به دشمنی آنان با اهل بیت(ع) حکم کرد؟ مگر آنکه گفته شود چنین روایاتی نه از سوی ائمه(ع) بلکه از سوی افرادي خاص و با اهدافي خاص صادر شده‌اند.

نقل‌نشدن این روایات در کتاب‌های معتبر روایی و ذکر شدن آنها تنها در کتاب‌هایی که به‌نوعی خصومت با صوفیه را دنبال می‌کنند، تردید‌ها را دربارة منشأ این روایات جدی‌تر می‌کند. شاید بتوان ادعا کرد که نیامدن این روایات در بحار الانوار از همین بی‌اعتباری این روایات نزد علامه مجلسی حکایت می‌کند. علامه مجلسی با آنکه از کتاب‌های مختلف مرحوم اردبیلی حتی از کتاب‌های فقهی وی در بحار نقل می‌کند اما از حدیقة الشیعة منسوب به وی هیچ روایتی را نقل نمی‌کند و مرحوم حر عاملی نيز با آنکه از این کتاب در اثنی عشریة خود روایاتی را نقل می‌کند اما از منابع معرفی‌شدة آن چيزي نقل نمی‌کند. این خود از در دسترس نبودن آن منابع و یا بی‌اعتباری روایات آن حکایت دارد.

5. روایت ابوهاشم جعفری
امام(ع) به ابوهاشم جعفری فرمود: ای اباهاشم! زمانی فرامی‌رسد که... دانشمندان آن زمان بدترین جنبندگان روی زمین‌اند؛ از آن جهت که به فلسفه و تصوف گرایش دارند. به خدا سوگند که آنان جزو سرکشان و گمراهان‌اند. به دوستی دشمنان ما اصرار می‌ورزند و شیعیان و دوستان ما را گمراه می‌کنند. اگر به مقام و منصبی دست یابند از رشوه‌خوری سیر نشوند.
اگر تحقیر شوند، ریاکارانه به عبادت خدا روی می‌آورند. اینان رهزنان مؤمنان و دعوتگران به مذهب بی‌دینان‌اند.... (اردبیلی، 1383: 785؛ همو، بي‌تا:502؛ حر عاملی، 1381: 34؛ قمی، 1422: 5/198-199؛ نوری، 1408: 11/380؛ جزايري، 1404: 2/293؛ خويي هاشمي، 1424: 6/304).

5-1. بررسی سندی
اولین کتابی که این روایت را نقل می‌کند حدیقة الشیعة است. حدیقة الشیعة آن را به سید مرتضی بن‌داعی رازی ــ که همان شیخ مرتضی محمد بن‌الحسین رازی باشد ــ نسبت می‌دهد. حدیقة الشیعة سند را در همین کتاب به مفید و از او به احمد بن‌محمد بن‌حسن بن‌ولید و از او به پدرش (محمد بن‌الحسن) و از او به سعد بن‌عبدالله و از او به محمد بن‌عبدالله و در نهایت به محمد بن‌عبدالجبار می‌رساند.

از محمد بن‌عبدالله و از طريق محمد بن‌عبدالجبار تنها یک روایت در منابع ما ثبت شده است که مربوط به زکات فطره می‌شود (شیخ صدوق‏، بي‌تا: 2/398). این بدین معنا است که محمد بن‌عبدالله هیچ روایتی از محمد بن‌عبدالجبار جز همین يك روایت نقل نکرده است.
دربارة افراد سلسله این روایت باید گفت در بین راویان آن محمد بن‌عبدالله (مسمعی) قرار دارد كه مجهول است؛ البته ابن‌ولید وی را تضعیف کرده است (خويى، 1410: 16/259). به هر حال با قطع نظر از منبع این روایت، در سند آن یک راوی مجهول قرار گرفته است که با وجود او روایت ضعیف محسوب می‌شود.

دربارة منبع روایت نیز قبل از این گفته شد که نویسنده کتاب‌های الفصول و تبصره (مرتضی محمد بن‌الحسین رازی)، فرد مجهولی است که جز از راه آثارش شناخته نمی‌شود و اینکه در نقل روایت از چه کسی و یا کسانی نقل می‌کند و آنان خود به چه میزان قابل اعتمادند، سؤالاتی‌اند که پاسخ روشنی برای آنها نمی‌توان یافت.

5-2. بررسی محتوایی
این روایت ناظر به احوالِ زمانی است که مردم در وضع بدی قرار می‌گیرند. ظاهرشان خوب و خوش و باطنشان بد و خراب است. جاهلان بر مردم حکومت می‌کنند و علما با ستمکاران هم‌کاسه می‌شوند و مؤمنان تحقیر می‌شوند و فاسقان از احترام برخوردار می‌گردند. ثروتمندان از نیازمندان می‌دزدند. جای بزرگترها و کوچکترها عوض می‌شود. گناهکار از بی‌گناه شناخته نمی‌شود. علما به سبب رغبت به فلسفه و تصوف بدترین مردم می‌شوند.

اوصاف دیگری را نیز برای علما برمی‌شمارد. در این روایت، شاهد مدعا، همان جمله «عُلَمَاؤُهُمْ شِرَارُ خَلْقِ اللَّهِ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ لِأَنَّهُمْ يَمِيلُونَ إِلَى الْفَلْسَفَةِ وَ التَّصَوُّفِ» است. دلیل اینکه علما بدترین مردم می‌شوند، رغبت آنان به فلسفه و تصوف ذکر شده است.

با عنایت به آن دسته از علمایی که به فلسفه و تصوف پرداخته‌اند، در یک بررسی ساده روشن می‌شود که وضع بدین منوال نبوده است؛ یعنی این‌گونه نبوده که وقتی آنان به منصب و مقامی می‌رسیدند رشوه می‌گرفتند و از رشوه گرفتن سیر نمی‌شدند و خدا را ریاکارانه عبادت می‌کردند. خواجه نصیرالدین طوسی در عصر مغولان، شیخ بهايی و میرداماد در عصر صفویه و امام خمینی در عصر حاضر نمونه‌های کاملی از همین علما هستند که به منصب‌های عالی دست یافته‌اند؛ اما کسی اوصاف پیش‌گفته را در آنان نه‌تنها سراغ ندارد که تصور آن را هم به خود راه نمی‌دهد. با توجه به مصادیقِ مذكور در روايت، پذيرشِ تعلیل ذكر شده دشوار است.

فلسفه و همین‌طور تصوف در متن خود چنین اقتضایی را ندارند و در متون فلسفی و عرفانی نیز چنین توصیه‌هایی دیده نمی‌شود. بنابراین، انتساب این‌گونه تعلیل‌ها به امام معصوم، آن هم در روایاتی که تنها منابع خاصی آنها را نقل می‌کنند و در هیچ منبع دیگری یافت نمی‌شوند، دشوار می‌نماید. به هر حال با توجه به مشکلات سندی و متنی، اعتماد به روایت مزبور چندان آسان نیست.

6. روایت نثر الدر
گروهی از صوفیه نزد امام رضا(ع) در خراسان آمدند و گفتند: ...مردم به کسی نیازمندند که غذای ساده و غیرلذیذ بخورد و لباس زبر بپوشد و بر الاغ [و نه بر اسب‌های راهوار] سوار شود و از مریضان عیادت کند. امام فرمود: یوسف(ع) پیامبر بود و لباس‌های ابریشمین زربافت می‌پوشید و بر متکا‌های آل‌فرعون تکیه می‌زد و حکمرانی می‌کرد. در امام مهم عدالت و رفتار عادلانه وی است.
وقتی سخن می‌گوید، راست بگوید و وقتی حکم می‌کند به عدل حکم کند و هنگامی که وعده می‌دهد به آن عمل کند. خداوند پوشش‌ها و خورش‌ها را حرام نکرده است. آنگاه این آیه را تلاوت کرد: «ای پیامبر بگو: چه کسی زینت‌هايی را که خدا برای بندگانش قرار داده و غذاهای حلال را حرام کرده است» (ابن‌ابى‌جمهور، 1405: 2/29؛ اربلی، 1381: 2/310؛ مجلسى، 1404: 10/135؛ قمی، 1422: 5/195).

6-1. بررسی سندی
این روایت سند ندارد. هم کشف الغمه (اربلی) و هم عوالی (ابن‌ابی‌جمهور) که
منابع بعدی به آنها ناظرند، سندی برای آن ذکر نکرده‌اند؛ از این رو، روایت ضعیف محسوب می‌شود.

6-2. بررسی محتوایی
در بررسی محتوایی باید گفت که در بین صوفیه کسانی بوده‌اند که از معارف و حقایق تنها به ظاهر و آداب توجه می‌نمودند و همین افراد بوده‌اند که همواره هم نزد مردم و هم نزد خود صوفیه مورد نکوهش قرار گرفته‌اند. اولین کسانی که بر ضد این افراد موضع گرفته‌اند خود صوفیه بوده‌اند و «جهلة صوفیه» لقبی بوده که از سوی محققان صوفيه به اين گروه داده شده است.[15] به هر صورت آنچه مهم است این است که با قطع نظر از ضعف سند، در اين روايت اعتراضی صورت گرفته، آن هم بر امامی که ادعا می‌شود خود به صوفیه اجازه ارشاد داده و بیشتر اوقات، اگر نگوییم تقریباً تمام عمر، لباس پشمینه می‌پوشیده است (ابن‌ابى‌الحديد، 1404: 15/273).

بنابراین چنین اعتراضی از سوی گروه مزبور قابل دفاع نخواهد بود. اما نکته قابل ذکر این است که وجود صوفیه به صورت فرقه‌اي برجسته ــ آن‌گونه که در کلام راوی روایت از آن به گروه یاد شده است ــ در آن دورة زمانی، یعنی اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم، جای تردید جدی است؛ زیرا بيشتر گروه‌های رسمی صوفیه بعد از معروف کرخی سر برمی‌آورند که (به ادعای صوفیه) وی خود از امام هشتم اذن ارشاد داشته و خرقه از او گرفته است و از آن جهت که بیشتر فرقه‌های صوفیه به وی ختم می‌شوند، او را ام‌السلاسل گفته‌اند.

همچنين با توجه به آنچه هجویری دربارة گروه‌های صوفیه و نسبت آنان به افراد و مشایخ این گروه ذکر می‌کند (هجویری، 1376: 187-188)، این گروه‌ها در ابتدای قرن سوم شناخته شده نبوده‌اند.[16] به همین سبب تعبیر «گروه» که نوعی وابستگی فرقه‌ای را می‌رساند برای زمان روايت، مناسب و قابل‌دفاع نیست و می‌توان گفت که تعبیر «گروهی از صوفیه» در روایتِ مزبور بعد‌ها از سوی راویان روایت افزوده شده است و در اصل افرادي كه به نزد امام رضا(ع) آمده بودند، زاهدانی بوده‌اند که بیشتر به ظواهر اهمیت می‌دادند و از درک حقیقت زهد بی‌خبر بودند؛ حال آنكه از سفیان ثوری که از صوفیه است، نقل شده که زهد را در پوشیدن لباس خشن و خوردن غذای ساده و غیر لذیذ نمی‌دانسته بلکه زهد را بی‌رغبتی به دنیا تفسیر می‌کرده است (رک: ابونعیم اصفهانی، 1418: 6/428).

بنابراین چه بگوییم که افراد مذکور در روایت صوفیانی جاهل بوده و چه بگوییم زاهدانی خشک و ظاهرگرا بوده‌اند، به هر صورت کارشان نشان جهالت بر پیشانی دارد و شایسته نکوهش‌اند و تعمیم روایت به تمامی عرفا و صوفیه نیز موجه نمی‌نماید.

جمع‌بندي

در این نوشتار شش روایت که به تصوف و صوفیه به صورت عام و کلی پرداخته‌اند، بررسی شدند. روایت اول تا پنجم همگی به یک منبع یعنی حدیقة الشیعة برمی‌گشتند. این منبع به اشتباه و برای سوء‌استفاده از وجهة مردمی محقق اردبیلی به وی نسبت داده شده است.

مخالفان صوفیه با انتساب این روایات، که نه سند معتبری دارند و نه در منابع معتبری ذکر شده‌اند، به این مرد وارسته، از آنها به‌خوبی سود برده‌اند و منابع بعدی ضد صوفیه نیز به عمد یا غیرعمد بدون بررسی اعتبار روایات مزبور از آنها استفاده کرده‌اند.

در بررسی این روایات روشن گشت که انتساب این سخنان، به امام معصوم با محذورهایی همراه است. بنابراین نمي‌توان براي رد كلي تصوف به آنها استناد كرد. روایت ششم که در منابع روایی ما ذکر شده، ناظر به گروه خاصی است که اولاً صوفیه نامیدن آنان جای تأمل دارد، و ثانیاً وجود گروه‌های منحرف در فرقه‌های اسلامی از جمله صوفیه، انکارناپذير است و نمی‌توان رفتار افراد و گروه‌های خاص از یک فرقه را به کل مجموعه نسبت داد وگرنه نمی‌توان یک مسلمان در جهان یافت.

بنابراین هیچ یک از روایات پیش‌گفته چه به لحاظ سند و چه به لحاظ دلالت در حدی نیستند که بتوان با آنها صوفیه و تصوف را نقد کرد. تأکید می‌شود این مطلب به آن معنا نخواهد بود که بر گروه مزبور نقد دیگری وارد نیست؛ باب نقد دیدگاه‌ها و عقاید ناسازگار با کلیت شریعت، روش‌های نامطلوب در استفاده از مقدسات و سادگی مردم دیندار، و دکانداری به نام دین که کار عده‌ای از جهال صوفیه است و ساحت عارفان و صوفیان واقعی از اين امور به دور است، همچنان باز خواهد بود.

قرآن کریم
نهج البلاغه
آقابزرگ تهرانی (1408ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعة (25 جلد)، تعلیق و تصحیح محمدمحسن منزوى، قم و تهران: اسماعيليان و كتابخانه اسلاميه.
ــــــــــ (بي‌تا)، طبقات اعلام الشیعه (احیاء الداثر من القرن العاشر)، ج4، تعلیق علی‌نقی منزوی، قم: مؤسسه انتشارات اسماعیلیان.
ابن‌ابى‌جمهور احسائى (1405ق)، عوالي اللآلي، 4 جلد، قم: انتشارات سيد الشهداء(ع).
ابن‌ابى‌الحديد معتزلى (1404ق)، شرح نهج البلاغة (20 جلد در 10 مجلد)، قم: انتشارات كتابخانه آيت‌الله مرعشى.
ابن‌طاووس، على بن‌موسى بن‌طاووس (1400ق)، الطرائف، قم: چاپخانه خيام.
ابن‌عربي (بي‌تا)، الفتوحات المكية، 4 جلد، بيروت: دار صادر.
ابونعیم اصفهانی، احمد بن‌عبدالله (1418ﻫ / 1997م)، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارلکتب العلمیه.
إربلى، على بن‌عيسى (1381ق)، كشف الغمة (2 جلدی)، تبريز: مكتبة بنى‌هاشمى.
اردبیلی، احمد بن‌محمد (معروف به مقدس اردبیلی) (1375ش)، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید علی التجرید، تحقیق احمد عابدی، [قم:] کنگره مقدس اردبیلی.
ــــــــــ (1383ش)، حدیقة الشیعة، تصحیح صادق حسن‌زاده، علی‌اکبر زمانی‌نژاد، چاپ سوم، قم: انتشارات انصاریان با همکاری دفتر کنگره مقدس اردبیلی.
ــــــــــ (بي‌تا)، حدیقة الشیعة، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
امين، سيد محسن (بي‌تا)، أعيان الشيعة (11جلدی)، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات.
امين، سيد حسن (بي‌تا)، مستدركات أعيان الشيعة (هفت جلدی)، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات‏‏.
جزايري، سید نعمة‌الله (1404ق/1984م)، الانوارالنعمانیة، چاپ چهارم، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
جعفری، محمدعيسي (1387)، «بررسی انتساب حدیقة الشیعه به اردبیلی»، فصلنامه معارف عقلی، شماره12.
حر عاملی، محمد بن‌حسن (1423ق/ 1381ش)، الرسالة الاثنی عشریة فی الرد علی الصوفیة، چاپ سوم، قم: مکتبة المحلاتی با همکاری دفتر نشر فرهنگ اهل البیت.
خوانساری، موسوی، میرزا محمدباقر (1390ش)، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم: نشر اسماعیلیان.
خويى، ابوالقاسم (1410ق)، معجم رجال الحديث ‏و تفصيل طبقات الرواة (23 جلدی)، قم: مركز نشر آثار شيعه.
خویی هاشمی، میرزا حبیب‌الله (1424ق/2003م)، منهاج البراعة فی شرح النهج البلاغة، بيروت: دارالاحیاء التراث العربی.
رازی، [سید جمال‌الدین] محمد بن‌حسین [معروف به مرتضی حسنی رازی] (1361ش)، نزهة الکرام و بستان العوام، تصحيح محمد شیروانی، [بي‌جا]: ناشر مصحح.
سبحانى، جعفر و دیگران (1418ق)، ‏موسوعة طبقات الفقهاء (15 جلدی)؛ قم: مؤسسه امام صادق.
سلطان محمدی، ابوالفضل (1382ش)، اندیشه سیاسی علّامه مجلسی، قم: بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی).
سلمی، ابوعبدالرحمن (1388ش)، رسالة فی غلطات الصوفیة، در مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی (جلد سوم)، گردآوری نصرالله پورجوادی و محمد سوری، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
سنایی، مجدود بن‌آدم (1385ش)، دیوان اشعار، مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر و با اهتمام پرویز بابایی، چاپ دوم، [تهران:] انتشارات نگاه.
شیخ صدوق، محمد بن‌علی بن‌بابویه قمی (بي‌تا)، علل الشرائع، قم: انتشارات مكتبة الداورى.
ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی (1371ش)، عرفان و عارف‌نمایان (کسر الاصنام الجاهلیة)، ترجمه محسن بیدارفر، چاپ سوم، تهران: انتشارات الزهرا.
عطار نیشابوری، فرید‌الدین محمد بن‌ابی‌بکر ابراهیم (1376ش)، تذکرة الاولیا (از روی نسخه مصحح نیکلسون)، [تهران]: انتشارات میلاد.
علامه حلى، رضى‌الدين على بن‌يوسف معروف به علامه حلی (1411ق)، كشف اليقين، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد.
قمی، شیخ عباس (1380ش/ 1422ق)، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، چاپ سوم، [قم:] دارالاسوة للطباعة و النشر.
قیصری، داوود بن‌محمود (1360ش)، رسائل قیصری، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
كشى، محمد بن‌عمر (1348ش)، رجال الكشي، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
کلاباذی، ابوبکر محمد (1422ق/ 2001م)، التعرف لمذهب اهل التصوف، بيروت: دار صادر.
کليني، محمد بن‌يعقوب (1365ش)، الاصول الکافي، ج1، تهران: دار الكتب الإسلامية.
مجلسى، محمدباقر (1404ق)، بحار الأنوار (110 جلد)، بيروت: مؤسسة الوفاء.
نباطى بياضى، على بن‌يونس(1407ق)، الصراط المستقيم (3جلد در يك مجلد)، نجف: كتابخانه حيدريه.
نجاشى، احمد بن‌على (1407ق)، رجال النجاشي (2 جلد در يك مجلد)، قم: انتشارات جامعه مدرسين.
نوری، حسین (1408ق)، مستدرك الوسائل (18 جلد)، قم: مؤسسه آل‌البيت لإحياء التراث.
هجویری، علی بن‌عثمان جلابی غزنوی (1376ش)، کشف المحجوب، تصحیح زوکوفسکی، چاپ پنجم، تهران: طهوری.

* کارشناس ارشد عرفان و تصوف.

[1]. رک: جعفری (1387)، «بررسی انتساب حدیقة الشیعه به اردبیلی»، معارف عقلی، شماره 12. مخالفان صوفیه به قصد بهره‌برداری از وجهه مردمی محقق اردبیلی، کتاب مزبور را به وی نسبت داده‌ و روایاتی را که سند آنها به جای معتبری وصل نمی‌شوند، بر ضد صوفیه وارد آن کرده‌‌اند.

[2]. وی محمد بن‌علي بن‌حمزه، عمادالدين أبوجعفر طوسي مشهدي، معروف به ابن‌حمزه است. او را به سبب تأخرش از شيخ طوسي (م 460ﻫ) أبي‌جعفر المتأخر نیز می‌گویند (رک: سبحانی، 1418: ‏7/137).

[3]. نصيرالدين أبوطالب عبدالله بن‌حمزه بن‌الحسن بن‌علي طوسي مشهدي معروف به نصيرالدين طوسي (م 610ﻫ).

[4]. برای اطلاع از این اشکالات رک: جعفری (1387): «بررسی انتساب حدیقة الشیعه به اردبیلی»، معارف عقلی، شماره 12.

[5]. رک: جعفری، 1388: همان.

[6]. در این اجازه‌نامه، مرحوم حر عاملی اجازة روایت همه کتاب‌های خود از جمله رد بر صوفیه را به‌صراحت به مرحوم مجلسی داده است.

[7]. اولین نسخة وسائل در سال 1072ﻫ و دومین نسخة آن در سال 1082ﻫ نوشته شده است و سومین نسخة آن بعد از این تاریخ نوشته شده است. یعنی این کتاب دو بار بازنویسی شده است.

[8]. با آنکه وی در بحار حتی از کتاب‌های فقهی مقدس اردبیلی فتواهاي او را نقل کرده است.

[9]. باید توجه داشت که برخی از کتاب‌های ضد‌صوفیانة وی بعد از اثنی‌عشریه نوشته شده‌اند.

[10]. در جای خود گفته‌ایم که کتاب مزبور در قرن یازدهم نوشته شده است (رک: جعفری (1387)، «بررسی انتساب حدیقة الشیعه به اردبیلی»، معارف عقلی، شماره 12).

[11]. حتی یک روایت از این کتاب در منابع روایی ما، از جمله در کتاب‌های فرزندش شیخ صدوق، نیامده است و این بدان معنا است که این کتاب به دست وی نیز نرسیده است مگر آنکه بگوییم يكي از منابع روایاتی که شیخ صدوق از پدرش بدون ذکر منبع نقل می‌کند، همین قرب الاسناد پدرش است.

[12]. شیروانی می‌گوید با تفحصی که کرده الفصول التامة را نیافته است (رک: رازی، 1361: 1/23).

[13]. وی می‌گوید: «الفصول التامة في هداية العامة از آن سید مرتضی رازی صاحب تبصره العوام فارسی است و الفصول عربیِ همان کتاب است و آن را بعد از تبصره نوشته است». وی این قول را به گفته حدیقة الشیعه استناد می‌دهد.

[14]. در اینجا و هر جای دیگری از مقاله که تعبیر صوفیه به‌طور مطلق به کار رفته است مراد محققان صوفیه‌اند؛ نه جهلة آنان که جز بدنامی و گمراهی، متاعی همراه نداشته‌اند.

[15]. در این مورد مراجعه به کتاب‌های غلطات الصوفیه از عبدالرحمن السلّمی که ابن‌عربی نیز از آن با تأیید یاد کرده (فتوحات، بي‌تا: 2/659) و کسر الاصنام الجاهلیه از ملاصدرا مغتنم است.

[16]. هجویری (م407ق) از دوازده گروه صوفیه که منسوب به سران آنان‌اند، نام می‌برد. این گروه‌ها به این افراد منسوب‌اند: حارث محاسبی، متوفی243ق (محاسبیان)، حمدون قصّار، متوفي 271ق (قصّاریان)، بایزید بسطامی، متوفی 291ق (طیفوریان)، جنید بغدادی، متوفی297ق (جنیدیان)؛ ابوالحسين نوری، متوفی295 ق (نوریان)؛ سهل تستری، متوفی293ق (سهلیان)؛ حکیم ترمذی، متوفی306ق (حکیمیان)؛ ابوسعید خراز، متوفی279ق (خرازیان)؛ ابوعبدالله خفیف شیرازی، متوفی371ق (خفیفیان)؛ ابوالعباس سیاری، متوفی342ق (سیاریان)؛ ابوحلمان دمشقی متوفی340ق (حلولیان) و سرانجام پیروان فارس متوفای اوایل قرن چهارم (حلاجیان) (رک: هجویری، 1376: 257-380). طبق این گزارش، تقريباً همة گروه‌های معروفِ صوفيه بعد از نیمه دوم قرن سوم شکل گرفته‌اند. گروه یا گروه‌هایی که خاستگاهشان خراسان و منسوب به سران اولیه صوفیه (قبل از قرن سوم) در این ناحیه باشد، شناخته شده نیستند.

منبع: فصلنامه هفت آسمان