جمع بندی آیا این روایت صحیح است: مسلمان شدن یک راهب با دیدن عذاب ابن ملجم!

با سلام و احترام
این روایت همان طور که گذشت از معصوم نقل نشده لذا قابل استفاده در اعتقادات نیست، اما محتمل دانستن آن، و نقل آن در مجالس مختلف به انگیزه های موعظه ای و خطابی ایرادی ندارد، و مخالف عقل هم نبوده و توجیه پذیر است، چرا که اشکالی ندارد انسان در مکاشفه عذاب برزخیان را مشاهده کند، قرآن کریم میفرماید:

«ّلَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقين‏* لَتَرَوُنَّ الْجَحيم‏»؛ اگر شما بعلم يقين بدانيد دوزخ را خواهید دید.(تکاثر:5 و 6)

لذا ممکن است انسان عذاب برخیان یا آثار آن را مشاهده کند، همانطور که در روایت آمده است:

«جَاءَ أَعْرَابِيٌ‏ إِلَى‏ أَبِي‏ جَعْفَرٍ ع فَقَالَ مِنْ أَيْنَ جِئْتَ يَا أَعْرَابِيُّ قَالَ مِنَ الْأَحْقَافِ أَحْقَافِ عَادٍ قَالَ رَأَيْتُ وَادِياً مُظْلِماً فِيهِ الْهَامُ وَ الْبُومُ لَا يُبْصَرُ قَعْرُهُ قَالَ وَ تَدْرِي مَا ذَاكَ الْوَادِي قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِي قَالَ ذَاكَ بَرَهُوتُ فِيهِ نَسَمَةُ كُلِّ كَافِر»؛ یک مرد أعرابی به محضر امام محمّد باقر علیه السّلام آمد، حضرت فرمود: ای أعرابی از کجا آمدی ؟ أعرابی گفت : از أحقاف، أحقافِ عاد آمده ام ، و گفت : یک وادی سیاه و تاریکی را دیدم که در آنها بوم ها و جغدها بودند و به اندازه ای بزرگ بود که نهایت آن دیده نمی شد. حضرت فرمود: آیا می دانی آن چه وادی است ؟ عرض کرد: سوگند بخدا نمی دانم . حضرت فرمود: آن وادی برهوت است که در آن نسمه هر کافری است.(مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج6، ص292)

از آیت‌الله آقا سید جمال‌الدین گلپایگانی نقل شده که فرموده‌اند:
«شبی بود از شب‌های زمستان، هوا بسیار سرد بود و برف می‌‌بارید، من برای تفکر در ارواح و ساکنان وادی آن عالم از اصفهان حرکت کردم و به تخت فولاد آمدم و در یکی از حجرات رفتم.
خواستم دستمال خود را باز کرده چند لقمه‌‌‏ای از غذا بخورم و بعد بخوابم تا در حدود نیمه شب بیدار و مشغول کارها و دستورات خود از عبادت گردم که ناگهان در مقبره را زدند تا جنازه‌‌‏ای را که از ارحام و بستگان صاحب مقبره بود و از اصفهان آورده بودند آنجا بگذارند و شخص قاری قرآن که متصدی مقبره بود مشغول تلاوت شود و آنها صبح بیایند و جنازه را دفن کنند. آن جماعت جنازه را گذاردند و رفتند و قاری قرآن مشغول تلاوت شد. من همین که دستمال را باز کرده و می‌‌‏خواستم مشغول خوردن غذا شوم، دیدم که ملائکه عذاب آمدند و مشغول عذاب کردن شدند.
چنان گرزهای آتشین بر سر او می‌‌‏زدند که آتش به آسمان زبانه می‌‌کشید و فریادهایی از این مرده بر می‌‌‏خاست که گویی تمام این قبرستان عظیم را متزلزل می‌‌‏کرد. نمی‌‌‏دانم اهل چه معصیتی بود، از حاکمان جائر و ظالم بود که این طور مستحق عذاب بود؟ و ابداً قاری قرآن اطلاعی نداشت، آرام بر سر جنازه نشسته و به تلاوت اشتغال داشت.
من از مشاهده این منظره بدنم لرزید و رنگم پرید و اشاره می‌‌کردم به صاحب مقبره که در را باز کن من می‌‏‌خواهم بروم ولی او نمی‌‏فهمید، هر چه می‌‏خواستم بگویم زبانم قفل شده و حرکت نمی‌‏کرد.
بالاخره به او فهماندم که چفت در را باز کن، من می‌‌‏خواهم بروم. گفت: آقا هوا سرد است، برف روی زمین را پوشانده، در راه گرگ است، شما را می‌‌‌‏درد. هر چه می‌‌‏خواستم به او بفهمانم که من طاقت ماندن ندارم، او درک نمی‌‌کرد.
به ناچار خود را به در اتاق کشاندم، در را باز کرد و من خارج شدم و تا اصفهان با آنکه مسافت زیادی نیست به سختی آمدم و چندین بار به زمین خوردم.
به حجره آمدم، یک هفته مریض بودم. مرحوم آخوند کاشی و جهانگیرخان به حجره می‌‌آمدند و به من دوا می‌‌دادند و نگهداری می کردند تا کم‌‏کم قدری قوّت گرفتم. (علامه طهرانی، معادشناسی، ج1، ص141)

پرسش
شیخ راوندی با استناد از حسن بن محمد، معروف به ابن رفا، در کوفه روایت کرده است: که یکی از راهبانی که مسلمان شده بود، علت مسلمان شدن خودش را دیدن عذاب ابن ملجم، قاتل امیرالمومنین(ع) دانسته بود، به این صورت که پرنده ای شبیه عقاب دیده است که هر بار یک قسمت از بدن یک نفر را از حلقومش بیرون انداخت، پس قسمت دیگرش را بیرون انداخت تا وقتی که آن ها تبدیل به یک انسان کامل شدند، و دوباره تکه تکه آن را فرو می‌برد؛ و وقتی از کسی که اینچنین عذاب می‌شد سوال می کند تو کیستی؟ می‌گوید: من ابن ملجم مرادی، قاتل علی بن ابی طالب(ع) هستم، و به خاطر همین خداوند این پرنده را قرار داده تا هر روز با این کار مرا عذاب نماید؛ و راهب با دیدن آن صحنه مسلمان میشود.
آیا این روایت صحیح است؟ بر فرض صحت چگونه قابل توجیه است؟

پاسخ
این روایت اگرچه در کتاب «مدينة معاجز الأئمة الإثني عشر»(1) آمده اما اصل روایت از کتاب «الخرائج و الجرائح»(2) است، که مرحوم مجلسی در «بحار الأنوار»(3) و اربلی در «كشف الغمة في معرفة الأئمة»(4) نیز به آن اشاره نموده اند. روایت مذکور به معصوم ختم نمی شود و یک واقعه تاریخی است که توسط چند نفر سینه به سینه نقل شده است، لذا قابل استفاده در اعتقادات نیست، اما محتمل دانستن آن، و نقل آن در مجالس مختلف به انگیزه های موعظه ای و خطابی ایرادی ندارد، و مخالف عقل هم نبوده و توجیه پذیر است، چرا که اصل برزخ و عذاب برزخیان که قطعی است، چون خود قرآن در مورد عذاب فرعونیان در برزخ می فرماید:

«النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذاب‏»؛ عذاب آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى‏ شوند و روزى كه قيامت برپا شود (مى‏فرمايد) : «آل فرعون را در سخت‏ترين عذابها وارد كنيد(غافر:46)
روشن است که قرآن از عذابی سخن می گوید که پیش از روز قیامت است، چون می فرماید آتش شب و روز بر آنها عرضه می شود و روز قیامت وارد آن می شوند.
و از طرفی امکان مشاهده این عذاب برزخی در دنیا نیز وجود دارد، همان طور که قران کریم می‌فرماید:
«لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقين‏* لَتَرَوُنَّ الْجَحيم‏»؛ اگر شما بعلم يقين بدانيد دوزخ را خواهید دید.(5)

در سیره برخی از علمای معاصر هم شهود عذاب برزخیان گزارش شده است، مانند ماجرایی که آیت‌الله آقا سید جمال‌الدین گلپایگانی بیان می‌کند:
«شبی بود از شب‌های زمستان، هوا بسیار سرد بود و برف می‌‌بارید، من برای تفکر در ارواح و ساکنان وادی آن عالم از اصفهان حرکت کردم و به تخت فولاد آمدم و در یکی از حجرات رفتم.
خواستم دستمال خود را باز کرده چند لقمه‌‌‏ای از غذا بخورم و بعد بخوابم تا در حدود نیمه شب بیدار و مشغول کارها و دستورات خود از عبادت گردم که ناگهان در مقبره را زدند تا جنازه‌‌‏ای را که از ارحام و بستگان صاحب مقبره بود و از اصفهان آورده بودند آنجا بگذارند و شخص قاری قرآن که متصدی مقبره بود مشغول تلاوت شود و آنها صبح بیایند و جنازه را دفن کنند. آن جماعت جنازه را گذاردند و رفتند و قاری قرآن مشغول تلاوت شد. من همین که دستمال را باز کرده و می‌‌‏خواستم مشغول خوردن غذا شوم، دیدم که ملائکه عذاب آمدند و مشغول عذاب کردن شدند.
چنان گرزهای آتشین بر سر او می‌‌‏زدند که آتش به آسمان زبانه می‌‌کشید و فریادهایی از این مرده بر می‌‌‏خاست که گویی تمام این قبرستان عظیم را متزلزل می‌‌‏کرد. نمی‌‌‏دانم اهل چه معصیتی بود، از حاکمان جائر و ظالم بود که این طور مستحق عذاب بود؟ و ابداً قاری قرآن اطلاعی نداشت، آرام بر سر جنازه نشسته و به تلاوت اشتغال داشت.
من از مشاهده این منظره بدنم لرزید و رنگم پرید و اشاره می‌‌کردم به صاحب مقبره که در را باز کن من می‌‏‌خواهم بروم ولی او نمی‌‏فهمید، هر چه می‌‏خواستم بگویم زبانم قفل شده و حرکت نمی‌‏کرد.
بالاخره به او فهماندم که چفت در را باز کن، من می‌‌‏خواهم بروم. گفت: آقا هوا سرد است، برف روی زمین را پوشانده، در راه گرگ است، شما را می‌‌‌‏درد. هر چه می‌‌‏خواستم به او بفهمانم که من طاقت ماندن ندارم، او درک نمی‌‌کرد.
به ناچار خود را به در اتاق کشاندم، در را باز کرد و من خارج شدم و تا اصفهان با آنکه مسافت زیادی نیست به سختی آمدم و چندین بار به زمین خوردم.
به حجره آمدم، یک هفته مریض بودم. مرحوم آخوند کاشی و جهانگیرخان به حجره می‌‌آمدند و به من دوا می‌‌دادند و نگهداری می کردند تا کم‌‏کم قدری قوّت گرفتم. (6)

جمع بندی
با توجه به اینکه اصل عذاب برزخیان و امکان مشاهده آن در قرآن آمده، امری مسلّم است، اما وقایعی که در این خصوص در متون روایی و تاریخی گزارش می شود، اعتبار هر کدام بستگی به اعتبار سند آنها دارد، نکته ای که هست در سند این روایات که به معصومین نسبت داده شده و از ایشان روایت شده سخت گیری لازم نیست، چون قرار نیست اصول اعتقادی یا فروع مهم فقهی که مبنای عمل مکلفین قرار می گیرد از آنها استنباط کنیم،بلکه مصداق یک اتفاقی است که اصل آن مسلّم و قطعی است.
پس می توان از تمامی آنها استفاده های خطابی و موعظه ای داشت، و خصوصا آنهایی که سند روایی دارند مانند عذاب قبر قابیل(7) را در جایگاه خود و انتظاری که از آنها می رود معتبر دانست.
__________________________
1. بحرانى، سيد هاشم بن سليمان‏، مدينة معاجز الأئمة الإثني عشر، ج‏3 ؛ ص206، خبر طائر ابن ملجم‏.
2. قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج‏1، ص: 216.
3. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏42 ؛ ص307.
4. اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة في معرفة الأئمة (ط - القديمة)، ج‏1، ص: 434».
5. تکاثر:102/5 و 6.
6. علامه طهرانی، معادشناسی، ج1، ص141.
7. بحارالانوار، ج46، ص 241و242