***** درسنامه حکمت و حکومت (نامه امام علی علیه السلام به مالک اشتر) *****

شمه ی از فرزند مالک اشتر :

ابراهیم فرزند مالک اشتر یار صمیمی و صحابی خاص امیرالمؤمنین، رئیس قبیله نخع و یکه تاز آنان از فرماندهان شریف و با سیادتی بود که به شجاعت و تدبیر مشهور بود. بسیاری از مورخان او را در شجاعت ستوده اند. از دیگر مواردی که مورخان در وصف شجاعتش گفته اند، حضور او در جنگ صفین است. او با وجود آن که نوجوانی کم سن و سال بود، در این جنگ حضور یافت .
علامه سید محسن امین نیز او را در کتابش اعیان الشیعه چنین می ستاید: « ابراهیم مردی شجاع، سلحشور، با شهامت، صف شکن و رئیس بود، او دارای طبعی عالی و همتی بلند و طرفدار حق بود و دارای طبع شعر و زبانی فصیح و هوادار و دوستدار خاندان عصمت و طهارت؛ همان گونه که پدرش مالک اشتر نیز دارای چنین صفات و امتیازات عالی بود و حق هم همین است که چنین فرزندی مجسمه چنین پدری باشد» . (1)
چهره ای مانند ابراهیم موجبات اعتلای هر چه بیشتر مختار را فراهم آورده بود و موفقیت های بسیاری را نصیب قیام کرده بود. ابراهیم با مختار بیعت کرد و به همراه او قیام بزرگ شیعیان عراق را به راه انداخت . او پس از آغاز قیام و بدست گرفتن امور کوفه به عنوان فرمانده کل سپاه مختار انتخاب شده، اقدامات بسیاری را در کوفه و عراق به انجام رسانید.
جنگ نهر خازر بارزترین عرصه ظهور و بروز قابلیت های فرماندهی این فرمانده شجاع بود. در این جنگ سپاه عراق که تعدادشان بسی کمتر از سپاه شام به فرماندهی عبیدالله بن زیاد بود بر سپاه شام فائق آمد و ابن زیاد نیز در نبردی تن به تن با ابراهیم کشته شد. (2)
ابراهیم بعد از اتمام کار جنگ به عنوان حاکم موصل در ان جا مستقر شد (3) وی به دستور مختار در ان منطقه با اختیارات تام امور را اداره می کرد و در زمان جنگ مختار با مصعب در محل ماموریت خود مشغول انجام وظیفه بود. (4) و مدرک معتبری نداریم که مختار از او کمک خواسته و او در انجام وظیفه و کمک به مختار سستی کرده باشد. مختار فرماندهی جنگ با مصعب را به احمر بن شمیط که مرد شجاع و از محبان اهل بیت بود واگذار کرد و از ابراهیم نخواست که فرماندهی این جنگ را به عهده بگیرد. شاید به جهت حساسیت و اهمیت منطقه موصل بوده است. شاید هم اشتباه مختار بود که فرماندهی این نبرد مهم را به ابراهیم واگذار نکرد. (5) شاید هم علل دیگری در کار بوده که ما از ان اگاهی نداریم و هیچ کدام عهد شکنی نکردند و عهد و پیمانی در کار نبوده و از هر دو در تاریخ به عظمت یاد شده است .
بعد از شهادت مختار ، مصعب بن زبیر از یک سو و عبدالملک مروان از سوی دیگر در او طمع کردند تا ابراهیم را که مردی پر نفوذ و مدیر بود ، را با خود همراه سازند ؛ از این رو مصعب نامه ای به ابراهیم نوشته به او وعده داد که در صورتی که حکومت ابن زبیر را بپذیرد، امارت مناطق شمالی عراق را به او می سپارد. نامه مشابهی نیز از سوی عبدالملک مروان - خلیفه اموی شام - به دست ابراهیم رسید . ابراهیم با یاران و مشاورانش در این باب به مشورت پرداخت و سرانجام تصمیم گرفت با مصعب بن زبیر همراه شود ، پس نامه ای به مصعب نوشت و با گروهی از یاران خود از موصل یا نصیبین - مقر حکومت خود - حرکت کرد و به کوفه آمد و با مصعب ملاقات کرد. (6)
سرانجام ابراهیم در سال 72 هجری یا 71 در پی شکست مصعب و لشکر عراق از سپاهیان عبدالملک مروان که برای تصرف عراق به جنگ مصعب بن عمیر فرستاده شده بودند، کشته شد و سر بریده او را نزد عبدالملک مروان فرستادند و بدن او نزدیک سامراء به خاک سپرده شد. که قبرش زیارتگاه و دارای قبه و بارگاهی می باشد . (7)

پی نوشت ها:
1. اعیان الشیعه، سید محسن امین، تحقیق سید حسن امین ،بیروت ،دار التعارف للمطبوعات،1418 ه ق،چاپ پنجم، ج 3، ص 171 .
2. ابن اثير، الکامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ج 4، ص 261 - 264 .
3. همان ، ص 265.
4. سید ابو فاضل رضوی اردکانی، ماهیت قیام مختار ، ص 655 . قم ، دفتر تبلیغات اسلامی .
5. همان ، ص 604 - 605 .
6. الکامل ، همان ، ص 275 .
7. اعیان الشیعه،.همان ،ص 171 و 174.

پس مالک هواى نفس خویش شو و در کارهاى حرام به نفس خود بخل کن که بخل به نفس نمودن، انصاف دادن به آن است در آنچه دوست دارد و یا نمى‏پسندد مهربانى بر رعیت را پوشش قلبت قرار ده و به آنها محبت کن و لطف داشته باش و براى آنها چون حیوانى درنده و ضرر رسان نباش که خوردنشان را مقتنم شمارى مردم دو دسته‏ اند: یا برادر ایمانى تو محسوب میشوند و یا مثل تو انسانند و هم کیش تو نیستند. گناهى از آنها سر میزند و سبب هاى بدکارى از روى عمد و یا سهو به آنان روى آورده، پس تو از گناهان بگذر چنانکه دوست دارى خداوند تبارک و تعالى از لغزشهایت بگذرد و ترا عفو فرماید و در حالى که تو برتر از آنها هستى و آنکه بر تو ولایت دارد از تو برتر است.

و خداوند متعال بر آنکه تو را ولایت داد برتر است خواسته است که کار این مردم را انجام دهى و آنان را وسیله آزمایش تو قرار داد. هیچگاه خود را براى جنگ با خدا آماده نکن که طاقت کیفرش را ندارى و در بخشش از حضرتش بی نیاز نخواهى بود و هیچوقت بر آمرزش ناامید نشو و بر کیفر شادى نکن و در اظهار خشمى که میتوانى فرو برى عجله مکن و در گفتارت نگو که من را امیر کرده‏اند میفرمایم پس مرا اطاعت کنید. که این طور حرف زدن باعث سیاهى دل و پژمردگى دین و زوال نعمت میگردد و آفت و بلا را گریبانگیر انسان می سازد ترجمه‏ روان‏ نهج البلاغه(ارفع)، صفحه‏ ى 1089هرگاه قدرتى را که در اختیارت هست ترا گرفتار غرور و کبر کرد به بزرگى و عظمت حکومت پروردگار بنگر که چگونه قدرتى بر تو دارد و تو را بر خود آن قدرت نیست. با این نگرش تو طغیانت سرکوب میگردد و تندبات فروکش میکند و عقل بر باد رفته ‏ات باز میگردد.

بپرهیز که در اظهار بزرگى خود را همسان پروردگار خوانى و در عظمت کبریایى خود را شبیه او دانى که پروردگار هر جبّار و هر گردنکش را ذلیل میکند و هر شخص متکبّر را پست مینماید. با خدا و مردم و خویشاوندان و هر رعیتى که دوست میدارى از جانب خود با انصاف رفتار کن که اگر چنین نکنى ستمکارى و کسى که به بندگان خدا ستم کند خداوند به جاى بندگانش با او دشمن است. پروردگار با هر که دشمن باشد عذرش را نمیپذیرد و این شخص همچنان با خدا در ستیز است مگر آنکه دست از ظلم بردارد و توبه کند و هیچ چیز مثل برپایى ظلم خیلى سریع نعمت الهى را به نقمت و نکبت تبدیل نمینماید.

بدان که هیچ چیز گمان مردم را نسبت به والى خوب نمى‏کند بهتر از نیکى و لطفى که والى به مردم مى‏نماید و هزینه‏هاى آنها را سبک مى‏کند و بر چیزى که بر آنها حقّى ندارد ناراحت نمى‏شود. بنا بر این باید کارى کنى که خوش‏بینى مردم را به خود جلب نمایى، زیرا که حسن ظن مردم نسبت به تو رنج و سختى فراوان را از تو دور مى‏سازد و کسى از همه بیشتر سزاوار است به او حسن ظن داشته باشى که از ناحیه تو به او خیرى رسیده و سزاوارترین کسى که باید به او بدگمان باشى کسى است که‏ ترجمه‏روان‏نهج‏البلاغه(ارفع)، صفحه‏ى 1095با او بدرفتارى کرده‏اى. اى

مالک: کارهاى پسندیده‏اى که بزرگان این مردم عمل مى‏کرده‏اند و مردم با آنها خو گرفته ‏اند و بدین وسیله الفت اجتماعى به وجود آمده و مردم به صلح و صفا رسیده‏اند درهم مشکن و همچنین روشى را انتخاب نکن که به سنتهاى نیک گذشته صدمه وارد نماید تا پاداش از آن بنیانگذار آن سنت باشد و وزر و گناه شکستن آن بر گردن تو بماند. در آنچه امور شهرهایت را محکم مى‏کند و برقرارى نظمى که مردم قبل از تو داشته‏اند، با علماء و دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین و با حکیمان فراوان مجالست نما. بدان که مردم از جهات مختلف چند طبقه هستند که هر طبقه به طبقه‏اى دیگر وابسته است و با یارى یکدیگر کارهایشان اصلاح مى‏گردد و هیچیک از دیگرى بى‏نیاز نیست از جمله سپاهیان خدایند، و دیگر دبیران که در نوشتن نامه‏هاى عمومى و یا محرمانه کار مى‏کنند، و از جمله قاضیانى عادل، و دیگر کارگزاران با انصاف و مهربان، و مردمى که جزیه مى‏دهند و گروهى که مالیات مى‏پردازند که جزیه‏دهندگان در ذمّه اسلامند و مالیات پردازان جزء مسلمین هستند و نیز بازرگانان و صنعتکاران و آخرین گروه، طبقه پائین جامعه‏اند از نیازمندان و دردمندان.

که قاضیان عقد و قراردادهاى بین مردم را محکم کنند و کارگزاران منافع و در آمدها را جمع‏آورى کنند و نویسندگان حکومت به خاطر اعتمادى که به آنان هست نامه‏هایى را که به رئیس حکومت مربوط است و آنچه به عموم مردم ارتباط دارد بنویسند. و براى همه این اصناف جز به وجود بازرگانان و صنعتگران پایدارى نخواهد بود. زیرا که این دو قشر جامعه براى آنکه سود ببرند با هم متحد مى‏شوند و بازارهاى خویش را رونق بخشیده و برپا مى‏دارند و با کسب و تجارت خود احتیاجات عموم طبقات را برآورده مى‏سازند که کسب و تجارت افراد دیگر به پایه آنها نمى‏رسد و از طبقات دیگر جامعه چنین کارى ساخته نیست.

بعد از اینها طبقه پائین جامعه هستند که نیازمند و دردمند مى‏باشند، همانهایى که یارى و کمک کردن به ایشان ضرورى است و در دستورات الهى در باره وسعت‏دادن به وضعیت معیشتى آنان سفارش شده است و براى هر یک از ایشان حقّى به اندازه‏اى که کارهایشان را اصلاح کند به عهده زمامدار گذارده شده و این طور نیست که رئیس حکومت بتواند از عهده حقیقت آنچه پروردگار مقرر فرموده برآید. مگر با سعى و کوشش و مدد خواستن از حضرت او و آماده کردن خویش بر این که حق را به کار بندد و شکیبایى در برابر همه امور خواه آسان و یا سنگین و سخت.

نا بر این توجه کن براى فرماندهى سپاه خویش فردى را انتخاب کن که به نظرت از دیگران خیرخواه‏تر و در برابر فرمان پروردگار و رسول خدا و امامت مطیع‏تر باشد. از میان اشخاص پاکترین و بردبارترین را برگزین. کسى که هنگام خشم صبورى کند و از پذیرفتن عذر خطاکار آرامش یابد. با ضعیفان مهربان و با زورگویان تند و خشن باشد. و کسى که درشتى دیگران او را از جا نکند و نرمى و ملاطفت او را نگیرد.
ترجمه‏روان‏نهج‏البلاغه(ارفع)، صفحه‏ى 1099پس با کسانى مأنوس شو که از خانواده‏هاى شریف و خوشنام و داراى سابقه درخشان باشند همانها که از رزمندگان و شجاعان و اهل جود و کرمند. زیرا ایشان در بزرگوارى و شاخه‏هاى احسان کامل هستند. پس به کارهاى آنها رسیدگى کن چون پدر و مادرى که به فرزندشان رسیدگى مى‏نمایند.

و هیچگاه خدمات تو به آنها در نظرت بزرگ جلوه نکند و حمایتى که نسبت به آنها متعهد شده‏اى کوچک مشمار گر چه اندک باشد زیرا محبت به آنها باعث مى‏شود اهل خیر شوند و به تو خوش‏بین گردند. و از رسیدگى به کارهاى کوچک آنان را به اعتماد وارسى کارهاى بزرگ وامگذار، زیرا آنان به احسان مختصر تو در کارها سود مى‏برند.
و احسان بزرگ هم موقعیتى دارد که از آن بى‏نیاز هستند. باید سران سپاهت اشخاصى باشند که با سپاهیان یار بوده و با آنها همراهى کنند. و از توانایى خود به آنها ببخشایند به اندازه‏اى که ایشان و خانواده‏شان در آسایش باشند تا این که وقتى جنگ شد در برابر دشمن یکدل و یک اندیشه گردند.

پس از توجه به این مسائل براى هر یک از اینها همان رنجى را که متحمّل شده بشناس و در نظر داشته باش و رنج کسى را به دیگرى نسبت مده و به همان اندازه که زحمت کشیده قدر او را بشناس و نه این که مقدارى از زحمات او را نادیده بگیرى و با تأکید به تو سفارش مى‏کنم که مبادا بزرگى مقام کسى سبب شود که کار کوچکش را بزرگ شمارى و یا پائین بودن مقام کسى سبب شود که کار بزرگش را کوچک بدانى. اى مالک: در مواقعى که کار بر تو مشکل شود و حقیقت برایت مجهول بماند به خدا و رسول او رجوع کن چنانکه خداى سبحان در باره مردمى که دوستدار هدایتشان بوده فرموده: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید خدا و رسول و اولى الأمر از خودتان را اطاعت کنید و اگر در حکمى اختلاف پیدا شد به خدا و رسولش رجوع نمایید». رجوع به خدا گرفتن آیات محکم کتاب او قرآن است و رجوع به رسول گرفتن سنت کامل اوست که پذیرفته همگان است. و براى قضاوت بین مردم از میان افراد جامعه کسى را انتخاب کن که در نظر تو فاضل‏ترین و بهترین باشد.

زیرا دنبال هواى نفس رفتن و به رأى دیگران توجه نکردن از موارد ظلم و خیانت محسوب مى‏شود. کارگزاران خود را از اهل تجربه و حیاء، از خانواده‏هاى پاکدامن و از کسانى که سبقت در اسلام دارند برگزین که از نظر اخلاق بزرگوارترین و از نظر آبرو محفوظتر و طمع‏شان کمتر و عاقبت‏نگرى‏شان فزونتر است. آن گاه روزى ایشان را فراوان قرار ده که این عمل باعث مى‏شود که براى اصلاح نفس خویش قوّت بگیرند و از خوردن اموال کسانى که زیردستشان هستند بى‏نیاز گردند. و این کار تو براى آنها اگر با دستوراتت مخالفت نمایند دلیلى علیه‏شان خواهد شد و یا اگر در امانت خیانت کنند عذرى براى کارشان ندارند. سپس رفتارشان را مورد بررسى قرار ده و بازرسانى از انسانهاى راستگو و وفادار بر آنها بگمار، زیرا بازرسى سرّى تو سبب مى‏شود که آنها امانت‏دارى کنند و با مردم از روى ملاطفت و نرمى برخورد نمایند و هماره خود را از یاران خیانتکار دور نگه دار. و اگر یکى از آنها آلوده به خیانت شد و اخبار بازرسانت همگى علیه او جمع ‏آورى گردید.

خبار را حجت قرار ده و قبول کن و شخص خائن را با تنبیه بدنى کیفر ده و او را به سزاى عملش برسان و او را پست و زبون کن و داغ خیانت را بر او بزن و ننگ بدنامى را به گردنش بینداز. و موضوع مالیات را آن گونه مورد توجه قرار ده که باعث اصلاح مأمورین مالیاتى و مالیات‏دهندگان گردد که براستى با اصلاح مسئله مالیات و مالیات‏بگیران کار سایر مردم نیز اصلاح خواهد شد. و کار مردم جز با اصلاح مالیات‏بگیران اصلاح نخواهد شد براى این که مردم همگى وابسته و جیره‏خوار مالیاتها و مالیات‏بگیرها هستند. و باید دیدگاه تو در آباد کردن زمین از دیدگاهت در جلب مالیات رساتر باشد.

آنکه کارها او را در تنگنا قرار ندهند و ارباب رجوع سبب تندخویى او نگردند. و اگر گرفتار اشتباه شد زود متوجه شود و وقتى حق را شناخت بى‏درنگ بدان بازگردد. کسى باشد که نفس حریص نداشته و تا رسیدن به حق به مختصر شناخت اکتفا نکند و از رفت و آمد ارباب رجوع کمتر خسته شود و براى آشکار شدن کارها شکیبایى کرده و وقتى حکم روشن شد در قضاوت قاطع‏تر عمل نماید.
ترجمه‏روان‏نهج‏البلاغه(ارفع)، صفحه‏ى 1103کسى باشد که تعریف و ستایش فراوان گرفتار عجبش ننماید و خوشآمدگویى‏ها او را تحریک نکند که البته این نوع افراد کم‏اند. آن گاه قضاوت چنین فردى را زیر نظر داشته و از آن بسیار خبر بگیر و آن قدر برایش امکانات فراهم آور که محتاج خلق خدا نباشد و عذرش از بین برود. و مقام او را در نزد خود چندان بالا بر که از نزدیکانت کسى در باره وى طمع نکند و از گزند افراد نزد تو ایمن باشد. در این خصوص خوب توجه کن که این دین به دست افراد ناباب افتاده بود که از روى هوا و هوس با آن رفتار مى‏کردند و به وسیله آن دنیا را طلب مى‏نمودند. و بعد به رفتار کارگزارانت بیندیش و پس از آزمایش آنها را به کارهایى، منصوب کن و به میل خود و بدون مشورت با دیگران آنها را به کارى مگمار.

زیرا دنبال هواى نفس رفتن و به رأى دیگران توجه نکردن از موارد ظلم و خیانت محسوب مى‏شود. کارگزاران خود را از اهل تجربه و حیاء، از خانواده‏هاى پاکدامن و از کسانى که سبقت در اسلام دارند برگزین که از نظر اخلاق بزرگوارترین و از نظر آبرو محفوظتر و طمع‏شان کمتر و عاقبت‏نگرى‏شان فزونتر است. آن گاه روزى ایشان را فراوان قرار ده که این عمل باعث مى‏شود که براى اصلاح نفس خویش قوّت بگیرند و از خوردن اموال کسانى که زیردستشان هستند بى‏نیاز گردند. و این کار تو براى آنها اگر با دستوراتت مخالفت نمایند دلیلى علیه‏شان خواهد شد و یا اگر در امانت خیانت کنند عذرى براى کارشان ندارند. سپس رفتارشان را مورد بررسى قرار ده و بازرسانى از انسانهاى راستگو و وفادار بر آنها بگمار، زیرا بازرسى سرّى تو سبب مى‏شود که آنها امانت‏دارى کنند و با مردم از روى ملاطفت و نرمى برخورد نمایند و هماره خود را از یاران خیانتکار دور نگه دار. و اگر یکى از آنها آلوده به خیانت شد و اخبار بازرسانت همگى علیه او جمع ‏آورى گردید.

باسلام وتشکر .
یکی از افتخارات امیر مومنان وجناب خدیجه سبقت در اسلام است .

اضافه بر این که خوش‏بینى و ستایش آنها را به خود جلب مى‏نمایى و خود نیز خوشحالى که در بین آنها اجراى عدالت نموده‏اى. چه بسا که در آینده کارى پیش آید که وقتى به آنها واگذار کنى چون خاطره خوشى از تو دارند بپذیرند زیرا به کشور آباد هر چه تحمیل کنى بر دوش‏ ترجمه‏روان‏نهج‏البلاغه(ارفع)، صفحه‏ى 1107مى‏کشد و هماره ویرانى زمین به خاطر دست تنگى ساکنین آن است و آن وقت مردم درمانده و فقیر مى‏گردند که زمامدارانشان در فکر جمع کردن ثروتند و به ماندنشان بر سر کار و ریاست اطمینان نداشته و از آنچه مایه عبرت است کمتر استفاده کنند. آن گاه به وضع نویسندگان خود توجه نما و بهترین آنها را براى انجام کارها انتخاب کن و نامه‏هایى را که در آن تدابیر و اسرار جنگى یا غیر جنگى نوشته‏اى به آن کس که بیشتر از دیگران اخلاق نیکو را در خود جمع کرده بده، کسى که لطف و بزرگوارى به او باعث طغیانش نمى‏شود و علیه تو نمى‏شورد و یا در حضور مردم یا اطرافیان تو قدرت مخالفت با تو را ندارد و یا غفلت و سهل‏انگارى او باعث نمى‏شود که نامه ‏هاى کارگزارانت را برایت نفرستد و در رساندن نوشته‏هایت در پاسخ به آنها و در آنچه براى تو مى‏گیرد و یا از طرف تو مى‏بخشد کوتاهى نمى‏کند کسى که وقتى قراردادى به نفع تو بست بى‏ارزشش نکند و از گشودن گره قراردادى که به ضرر تو بسته شده ناتوان نگردد و اندازه مقام و رتبه خود را در کارها بداند، زیرا کسى که به مقام و منزلت خود ناآگاه باشد به مقام و منزلت دیگرى ناآگاه‏تر است.

معاملات باید آسان انجام گیرد، به طورى که موازین عدالت رعایت شود و به فروشنده و خریدار اجحاف نگردد و اگر پس از نهى تو کسى جنسى را احتکار کرد او را مجازات کن و در کیفر دادن زیاده‏روى مکن. سپس از خدا بترس و از خدا بترس در باره طبقه پائین جامعه همانهایى که براى گذراندن زندگى تدبیرى ندارند، از مساکین و محتاجان و آنان که در شدت فقر به سر مى‏برند و یا گرفتار بیماریهاى طولانى هستند. که این طبقه از جامعه از بعضى از دیگران درخواست کمک مى‏کنند و بعضى در عین ندارى روى سؤال ندارند. و تو حقى را که پروردگار براى آنان مقرر فرموده و حفظ و نگهدارى آن را ترجمه ‏روان‏نهج‏البلاغه(ارفع)، صفحه‏ى 1111از تو خواسته نگه دار و از بیت‏المال خود سهمى برایشان منظور کن و نیز سهمى از غله‏هاى زمینهاى خالصه را در هر شهر به آنان واگذار. که سهم دوردست‏ترین افراد با آنهایى که در کنارت هستند نباید تفاوت کند.

و آنچه تو بر آن مسئولیت دارى رعایت حقوق ایشان است بنا بر این مبادا غرق نعمت شدن باعث شود که آنان را فراموش کنى زیرا که تو به بهانه این که کارهاى بزرگترى دارى از رسیدگى به کارهاى کوچک معذور نیستى پس به ایشان بى‏توجهى مکن و روى از آنها بر متاب. به کارهاى افرادى از این طبقه محروم که به تو دسترسى ندارند رسیدگى کن، همانها که دیده‏ها آنان را کوچک مى‏شمارد و مردان و اطرافیانت آنها را حقیر و کوچک به حساب مى‏آورند. بنا بر این براى بررسى اوضاع و احوال این قشر از جامعه کسى را انتخاب کن که متواضع و خداترس باشد. تا چنین شخصى کارها و احتیاجات ایشان را به تو گزارش کند.

و خلاصه با آنها به گونه‏اى برخورد کن که در دادگاه عدل الهى و محضر او عذرى داشته باشى. این طبقه در بین مردم براى آنکه در باره آنها رعایت انصاف شود از همه سزاوارترند و نیز در باره هر یک از افراد جامعه آن چنان اداى حقوق کن که عذرت در پیشگاه پروردگار مورد قبول قرار گیرد. و همچنین به حال یتیمان و سالخوردگان توجّه کن، همانهایى که راه چاره‏اى در زندگى ندارند و اهل سؤال و تکدّى نمى‏باشند، البته رسیدگى به این مسائل براى زمامداران سخت است و اصولا حق رعایت به طور کلى، کار سخت و سنگینى است.

ولى گاهى پروردگار این تکالیف را بر افرادى سبک و آسان مى‏سازد. افرادى که از خداوند تبارک و تعالى عاقبت بخیرى را طلب مى‏کنند و نفس خویش را امر به صبر نموده و به وعده‏هاى الهى و راست بودن آنها ایمان دارند. مقدارى از وقت خود را به کسانى که نیازمندند و تظلّمى دارند اختصاص بده که خود را براى کار آنان فارغ ساخته باشى و در مجلسى عمومى بنشین و براى رضاى پروردگار تواضع را انتخاب کن و به سپاهیان و دربانان و نگهبانان خود سفارش کن که مانع ورود آنها نشوند تا سخنگوى ایشان بدون لکنت زبان و ترس حرفش را بزند که من از رسول‏ ترجمه‏ روان ‏نهج ‏البلاغه(ارفع)، صفحه‏ى 1113خدا (صلّى اللَّه علیه و آله) بارها شنیدم که مى‏فرمود: «مردمى که ضعیفشان نتواند بدون ترس و لکنت زبان حقش را از قوى بگیرد روى سعادت و پاکیزگى را به خود نخواهند دید». و بعد تندخویى و درماندگى آنها را از سخن گفتن تحمّل کن و دلتنگى و کبر و نخوت را از خود دور ساز که این کار رحمت الهى را همه جانبه به سویت روانه مى‏سازد و پاداش اطاعت از او را براى تو درخواست مى‏نمایند و یاران تو از برآوردن آن درخواستها اظهار دلتنگى مى‏کنند و عذر مى‏آورند. بنا بر این کار هر روز را همان روز انجام ده، زیرا براى هر روز کار مخصوص به آن است.

و بهترین ساعات عمرت را آن وقت بدان که با خداى خلوت کرده‏اى و مشغول عبادت و بندگى او هستى و اگر چه همه اوقات از آن پروردگار است، در صورتى که نیتها پاکیزه باشد و مردم در آن اوقات در آسایش به سر برند. باید در بهترین اوقاتى که دین خود را در آن، خالص براى خدا اختصاص مى‏دهى به برپایى واجباتى که مخصوص خداست مشغول باشى پس بخشى از شب و روز تن خود را خاص پرستش و بندگى حضرت او قرار ده و هر چه تو را به خدا نزدیک مى‏کند بدون هیچ کم و کاستى بجا آور، گر چه خود را به زحمت اندازى و تنت آزرده شود. و چون در بین مردم به نماز جماعت مى‏ایستى نه آن قدر طول بده که مردم از نماز جماعت دلسرد شوند و نه آن قدر با عجله بخوان که رعایت طمأنینه نماز نشود. که در بین مردم افرادى ناتوان و بیمار هستند و یا کارى دارند که باید به دنبال آن بروند.

ه تحقیق که زمامدار یک بشر است و لذا آنچه را که مردم از او مخفى مى‏کنند نمى‏داند و حق علامتى ندارد تا بدان راست از دروغ شناخته شود و تو در هر صورت یکى از دو نفر هستى: یا مردمى که نفس او در اجراى عدالت سخاوتمند است، پس چه لزومى دارد که خود را مخفى کنى و حق واجبى را که بر گردن توست به اجرا درنیاورى و یا مردمى که کار خوب نکند در حالى که توان انجام آن را دارد باز چرا به مردم رو نشان ندهى البته بزودى مردم از درخواست از تو دست بردارند و از بخشش تو نومید گردند، در عین حالى که اکثر تقاضاهاى مردم براى تو زحمتى ندارد، شکایت کردن از ستم و عدالت خواستن و یا انصاف در کسب و تجارت.

و اگر مردم در باره تو گمان ستمگرى بردند عذر و دلیلت را آشکارا بر ایشان بیان کن و با دفاع از خود گمانشان را برطرف ساز، که در این کار نفس خویش را مطیع ساخته و با مردم مدارا نموده و به حاجت خویش رسیده و مردم را به راه حق وادار ساخته‏اى. و از صلحى که دشمن پیشنهاد مى‏دهد و رضاى پروردگار در آن است روى برنگردان زیرا که زمان صلح فرصتى است براى استراحت سپاهیانت و سبب مى‏شود که تو از اندوه بیرون آیى و شهرهایت در امنیت قرار گیرند. و لکن هوشیار باش و هوشیار باش که مبادا دشمن پس از صلح به تو و سپاهت صدمه‏اى زند زیرا که دشمن معمولا از غفلت استفاده کرده و به مرزهاى اسلامى نزدیک مى‏گردد. بنا بر این دوراندیش باش و ساده‏لوح و خوش گمان مباش. و اگر با دشمن خود پیمان بستى و یا به او امان دادى، به عهد خویش وفا کن و آنچه را که بر ذمه گرفته‏اى ادا نما. و مانند سپرى در برابر آنچه به عهده دارى بایست.

و اگر از روى خطا و اشتباه کسى را کشتى و تازیانه یا شمشیر یا دستت از فرمان تو بیرون شد و بدون آنکه بخواهى کسى را کشتى، توجه کن که گاهى با یک مشت زدن و یا بالاتر سبب مرگ کسى خواهد شد. مبادا که نخوت ریاست سبب شود که خود را برتر دانى و خونبهاى کشته شده را به خاندانش نرسانى. و بپرهیز از این که گرفتار عجب و غرور شوى و به چیزى که ترا به خودپسندى مى‏کشاند تکیه کنى و بپرهیز از این که دوست داشته باشى ترا ستایش کنند که این حالت از بهترین فرصتهاى شیطان است براى تاختن به انسان، تا در نتیجه اعمال خوب نیکوکاران را نابود سازد. و بپرهیز از این که به مردمت به خاطر نیکى ‏هایت منت گذارى و یا آنچه را که کرده ‏اى بزرگ شمارى و یا به مردم وعده‏اى بدهى و بعد خلف وعده کنى که منت گذاردن، ارزش کار خوب را ضایع مى‏کند و کار را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش مى‏سازد و خلف وعده، خشم خدا و مردم را بر مى‏انگیزاند خداوند تبارک و تعالى فرموده: «دشمنى بزرگ نزد پروردگار به این است که چیزى را وعده دهید و به آن عمل نکنید» و بپرهیز از عجله در کارها پیش از آنکه وقت انجام آن رسیده باشد و بپرهیز از سستى در کارها وقتى که باید آن را انجام دهى و نیز پرهیز کن از لجاجت و پافشارى در کارهایى که راه درست از نادرست آن روشن نیست و بپرهیز از سستى در کارها در آن هنگام که راه درست آن روشن است.

و اگر مردم در باره تو گمان ستمگرى بردند عذر و دلیلت را آشکارا بر ایشان بیان کن و با دفاع از خود گمانشان را برطرف ساز، که در این کار نفس خویش را مطیع ساخته و با مردم مدارا نموده و به حاجت خویش رسیده و مردم را به راه حق وادار ساخته‏اى. و از صلحى که دشمن پیشنهاد مى‏دهد و رضاى پروردگار در آن است روى برنگردان زیرا که زمان صلح فرصتى است براى استراحت سپاهیانت و سبب مى‏شود که تو از اندوه بیرون آیى و شهرهایت در امنیت قرار گیرند. و لکن هوشیار باش و هوشیار باش که مبادا دشمن پس از صلح به تو و سپاهت صدمه‏اى زند زیرا که دشمن معمولا از غفلت استفاده کرده و به مرزهاى اسلامى نزدیک مى‏گردد. بنا بر این دوراندیش باش و ساده‏لوح و خوش گمان مباش. و اگر با دشمن خود پیمان بستى و یا به او امان دادى، به عهد خویش وفا کن و آنچه را که بر ذمه گرفته‏اى ادا نما. و مانند سپرى در برابر آنچه به عهده دارى بایست.

که به تحقیق در بین واجباتى که خداوند براى بندگان خود مقرّر فرموده با این که مردم داراى تمایلات مختلف و افکار گوناگون هستند هیچ چیز به اندازه محافظت وفاى به عهد مهم و پرارزش شمرده نشده است. گذشته از مسلمانان افراد مشرک و کافر نیز براى وفاى به عهد اهمیت قایل‏اند زیرا که عاقبت زشت عهد شکنى را تجربه کرده‏اند و هیچگاه بر آنچه که به ذمّه گرفته‏اى خیانت مکن و آنچه که عهد بسته‏اى مشکن و در این باره حتى به دشمن خویش نیز نیرنگ مزن که براستى جز افراد نادان و آدمهاى بدبخت شخص دیگرى جرئت نافرمانى پروردگار را ندارد.