جمع بندی شبهه: «تکلیف و توان انسان ها»

با سلام خدمت شما دوست گرامی
از جمله‏ استعدادهای انسان استعداد تکلیف پذیری‏ است .
انسان می‏تواند در چهار چوب قوانینی که برایش وضع شده است ، زندگی کند . هر موجود دیگر غیر از انسان جز از قوانین جبری طبیعی از قانون دیگر نمی‏تواند پیروی کند . مثلا نمی‏توان برای سنگها و چوبها یا برای‏ درختان و گلها و یا برای اسب و گاو و گوسفند قانون وضع کرد و به آنها ابلاغ کرد و آنها را مکلف ساخت که در چار چوب قوانین و مقرراتی که برای‏ آنها و به مصلحت آنها وضع شده است رفتار نمایند . این موجودات ، فرضا در جهت حفظ و مصلحت آنها اقدامی بشود ، باید به صورت اجبار و الزام‏ عمل شود .

ولی انسان یگانه موجود ممتازی است که این " امکان " و " توانایی " شگفت را دارد که در چهار چوب یک سلسله قوانین قراردادی رفتار نماید .

این قوانین قراردادی از آن نظر که از طرف یک مقام صلاحیتدار وضع می‏شود و به انسان تحمیل می‏شود و تحمل قانون از نوعی زحمت و مشقت خالی نیست ، به نام " تکلیف " خوانده می‏شود .

قانونگذار برای اینکه انسان را به تکلیف خاصی مکلف سازد چند شرط را باید رعایت کند . به عبارت دیگر ، انسان با واجد بودن چند شرط می‏تواند انجام تکالیفی را بر عهده بگیرد . شرایط تکلیف که در همه تکالیف باید وجود داشته باشد امور ذیل است :
1- بلوغ
2- عقل
3- اطلاع و آگاهی
4- قدرت و توانایی
5-آزادی و اختیار

که با نبود هر کدام از این مشخصه ها آن تکلیف پذیری انسان مخدوش می شود.
اما این انسان به صورت معمولی این مشخصه ها را دارد اما گاهی می شود که برخی از انسان ها درجات پایینی از این مشخصه ها را داشته باشند تا جایی که این مشخصه ها حتی در حد اقل خود باشند ولی اگر این ها منتفی شد تکلیف هم به حسب انتفای شرطش منتفی می گردد.

امام رضا (ع) این عوامل را به بیانی دیگر می فرمایند که:
بنده از چهار چیز استطاعت بر عمل پیدا می کند
راهش باز باشد، جسمش صحت داشته باشد جوارحش سالم باشد برای او سببی از ناحیه خدا باشد.(اصول کافی ج1 ص 160) که امام صادق به آنها از جوامع الفضل نامیده اند و امام هادی در رساله اهوازیه خویش این مبادی عمل اختیاری را به زیبایی توضیح می دهند(تحف العقول)

پس هرگاه عملی از کسی به خاطر نبود یکی از این مبادی طرح(بازداشته ) شود این عمل غیر اختیاری بوده و نه ثواب و نه عقابی بر آن بار نخواهد شد.

اما هرگاه مکلف بنا بر ظرفیتی که دارد (وسع) به مقداری از این مبادی دست یافت به میزان وسعش با او معمله خواهد شد"لا یکلف الله نفسا الا وسعها"(بقره (2) آيه276.)
و در قیامت هم که خداوند حاکم علی الاطلاق است بنا بر عدل حکم خواهد کرد و تمام زمینه های عمل را محاسبه خواهد کرد همان گونه که می فرماید"فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره" این یعنی محاسبه تمام آنچه که در عمل تاثیر دارد و خدا هیچ ذره ای را فروگذار نمی کند.
خود خدا درباره قیامت می فرماید:
« وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئا؛ (انبيا(21)آيه 47.) ترازوهاى عدل را در روز رستاخيز مى نهيم , پس هيچ كس ستمى نمى بيند»
و بطور كلي مي توان گفت كه به حكم عقل و نقل خداوند به هيچ وجه همه انسان ها را همانند هم و به طور مساوي در نظر نمي گيرد . با همه افراد به طور كاملا متفاوتي برخورد مي نمايد تا كم ترين ظلم و بي عدالتي در اين زمينه روا داشته نشود.
در آیه ای دیگر هم این مضمون را داریم که: "ان لیس للانسان الا ما سعی" یعنی خدا جهت گیری ها را می بیند و نمره می دهد آن سعی و تلاش را نه داشته های ذاتی را . به تعبیر دیگر ثواب و عقاب خدا برای آن اعمالی است که بنا بر وسعش انجام می دهد نه آن وسعش که از طرف خدا موهبتی به او بوده است که برای آن تلاشی نکرده است. پس اگر جهت گیری در فرد مثبت بود با وسعش عملی نیک انجام می دهد و برایند عملش محاسبه خواهد شد نه مقدار عملش .

اما مطلب دیگری که هست این که اگر ما می بینیم برخی از تکالیف به صورت عام برای همه انسان ها وضع شده است این نشان می دهد که این تکلیف ظرفیت این را دارد که همه وسع ها -از ضعیف ترین آنها تا قوی ترین آنها - این را در حد اقلش که همان انجام تکلیف باشد آن را انجام دهند مگر این که فردی به خاطر عدم عاملی (که در قبل عرض کردیم:جوامع فضل) این فعل نتواند انجام دهد که دیگر از مورد تکلیف خارج خواهد شد مثل این که مکلفی دیوانه شود یا بی هوش شود یا علم به تکلیف پیدا نکند که فقد این عمل به خاطر فقد آن عامل است .
پس اگر خدا نماز را برای همه واجب کرده است این بدان معنا است که همه مومنین(شرط ایمان برای این است که علم به وجوب نماز و شناخت خدا به عنوان شارع و...باشد) از درجه ضعیف تا قوی آن می توانند این عمل را انجام دهند و اگر آن را انجام ندادند از سوء اختیار آنها است و معاقب خوهند بود که یکی از آن عقاب ها عدم شفاعت اولیاء الهی است.
اما نحوه انجام این واجبات بنا بر شرایط مکلف مختلف خواهد بود مثلا کسی که توان ایستادن را ندارد برای او نماز نشسته تشریع می شود و تا جایی که نماز غریق یک الله اکبر بیش نیست.
و برخی از احکام به مناسبت عدم توانایی مکلف بر آن عمل- مانند حج و جهاد و ...- از دوش مکلف برداشته می شود پس خدا تکلیف بما لا یطاق نمی کند.

با سلام خدمت شما دوست گرامی
منظور از آگاهی و اطلاع، اطلاع از آن حکم است آن هم اجمالا نه به صورت تفصیلی . قرار نیست کسی از چرایی دین و احکام اطلاع کامل داشته باشد تا آن را عمل کند همین که می داند همچین حکمی در دین است و دین هم از طرف خداست برای عمل کفایت می کند.
ولی اگر کسی واقعا همچین آگاهی و اطلاعی از دین و احکام آن نداشت می شود جاهل .
این جاهل هم همان گونه که می دانید دو گونه است : جاهل قاصر ، جاهل مقصر
اگر کسی توانایی کسب حقیقت را نداشته باشد (اطلاع از حقیقت دین و احکام آن اجمالا) این فرد جاهل قاصر است که خدا با فضل خود با او برخورد خواهد کرد و بحث مستضعفین این جا جاری است.
ولی اگر کسی می توانست اطلاع پیدا کند و نکرد این فرد جاهل مقصر است و به خاطر عدم اطلاعش بازخواست می شود.

نمی شود گفت که اکثر انسان ها نسبت به احکام دین اسلام شرایط تکلیف را دارند چرا که با این که وسایل ارتباطی و اینترنت و وسایل ارتباط عمومی وسعت پیدا کرده اند ولی تبلیغات بر ضد اسلام هم گسترش پیدا کرده تا جایی که به مخیله برخی خطور نمی کند که اسلام یک دین الهی و آخرین دین باشد تا بیایند و درباره آن و احکام آن اطلاع پیدا کنند یک زمانی جهل اطلاعاتی بود اما امروز آن جهل رفته ولی سلطه تبلیغاتی آمده است
ولی با این وجود اگر کسی بتواند تحقیق کند و نکند معذور نخواهد بود و در آخرت معاقب خواهد بود همانگونه که افراد حقیقت جو از دل استکبار و تبلیغات رسانه ای راه حق و حقیقت را پیموده اند نمونه بارز آن ادواردو آنیلی پسر رئیس کارخانه فیات ایتالیا ، پدر مسیحی مادر یهودی، تک پسر ، ارث پدر به او می رسید ولی در یک مواجهه با قرآن تحقیق درباره ادیان را شروع می کند و مسلمان می شود و شیعه می شود و....

با سلام خدمت شما دوست گرامی
فرقی نمی کند ما ملاک داریم این ملاک هر کجا جاری شد حکم آن هم می آید یعنی چه در بین مسمان ها و چه در غیر آنها اگر یکی از مبادی عمل اختیاری منتفی شد آن عمل هم منتفی می شود
البته توجه به این نکته لازم است که ندیدن امام و پیامبر دلیل استضعاف نیست اگر چه بودن آنها به عمل بهتر کمک می کند. بلکه بودن احکام دین در میان مسلمان ها حجت را برای عمل بر آنها تمام می کند.

رابطه بین ثواب و عقاب با عمل یک رابطه حقیقی است نه قرار دادی. اما این عمل همانگونه که عرض شد باید مبادی عمل اختیاری را داشته باشد تا ثواب و عقاب بر آن بار شود.
و این سوال را می توان پرسید که آیا ثواب و عقاب مترتب بر بر یک عمل بدون لحاظ شرایط آن عمل بدان تعلق می گیرد؟
هرگز این گونه نیست عقلا در مدح و ذم فاعل یک فعل مبادی آن فعل را بررسی می کنند اگر کسی از روی سهو قتلی را مرتکب شد با کسی که عمدا این کار را کرده را مساوی نمی دانند و ذم آنها یکسان نخواهد بود همچنین اگر کسی در شرایط فرهنگی نامناسب بزرگ شد و عمل خیری را انجام داد با کسی که در مدینه فاضله و در یک خانواده اهل فضل بزرگ شده و همان عمل را انجام داد نزد عقلا یکسان نیستند در مدح .
و خدا رئیس عقلا بلکه خالق عقلا است.

در دنیا چون دار اسباب و مسببات است لاجرم متضرر می شود مانند کسی که در یک اتوبوس نشسته ولی راننده اتوبوس بی احتیاطی می کند و ته دره می رود و این فرد کشته یا مجروح می شود بدون این که هیچ تقصیری داشته باشد . دنیا دار تزاحم است دار علت و معلول است آتش که بیاید می سوزاند . مسجد را می سوزاند میکده را هم می سوزاند.
اما آخرت خدا تمام این ها را حساب می کند و درجه فرد مشخص می شود.

سوال1:
چگونه میتوان گفت که خداوند به اندازه توان تکلیف میخواهد در حالی که احکام یکی هستند ولی توان ها (چه از حیث وراثتی و چه از حیث محیطی)متفاوتند؟

بعنوان مثال :
شخصی که نطفه اش خوب منعقد نشده و از نظر محیطی توی شرایط بدی هست مسلما احتمال خیلی کمی هست که نماز خوان شود
اما حکم بی نمازی در هرصورت این است که فرد بی نماز مورد شفاعت قرار نمیگیرد؟ و این با آیه لایکلف الله نفسا الاوسعها در تناقض است

جواب:
از جمله‏ استعدادهای انسان استعداد تکلیف پذیری‏ است .
انسان می‏تواند در چهار چوب قوانینی که برایش وضع شده است ، زندگی کند . هر موجود دیگر غیر از انسان جز از قوانین جبری طبیعی از قانون دیگر نمی‏تواند پیروی کند . مثلا نمی‏توان برای سنگها و چوبها یا برای‏ درختان و گلها و یا برای اسب و گاو و گوسفند قانون وضع کرد و به آنها ابلاغ کرد و آنها را مکلف ساخت که در چار چوب قوانین و مقرراتی که برای‏ آنها و به مصلحت آنها وضع شده است رفتار نمایند . این موجودات ، فرضا در جهت حفظ و مصلحت آنها اقدامی بشود ، باید به صورت اجبار و الزام‏ عمل شود .
ولی انسان یگانه موجود ممتازی است که این " امکان " و " توانایی " شگفت را دارد که در چهار چوب یک سلسله قوانین قراردادی رفتار نماید .
این قوانین قراردادی از آن نظر که از طرف یک مقام صلاحیتدار وضع می‏شود و به انسان تحمیل می‏شود و تحمل قانون از نوعی زحمت و مشقت خالی نیست ، به نام " تکلیف " خوانده می‏شود .
قانونگذار برای اینکه انسان را به تکلیف خاصی مکلف سازد چند شرط را باید رعایت کند . به عبارت دیگر ، انسان با واجد بودن چند شرط می‏تواند انجام تکالیفی را بر عهده بگیرد . شرایط تکلیف که در همه تکالیف باید وجود داشته باشد امور ذیل است :
1- بلوغ
2- عقل
3- اطلاع و آگاهی
4- قدرت و توانایی
5-آزادی و اختیار

که با نبود هر کدام از این مشخصه ها آن تکلیف پذیری انسان مخدوش می شود.
اما این انسان به صورت معمولی این مشخصه ها را دارد اما گاهی می شود که برخی از انسان ها درجات پایینی از این مشخصه ها را داشته باشند تا جایی که این مشخصه ها حتی در حد اقل خود باشند ولی اگر این ها منتفی شد تکلیف هم به حسب انتفای شرطش منتفی می گردد.

امام رضا (ع) این عوامل را به بیانی دیگر می فرمایند که:
بنده از چهار چیز استطاعت بر عمل پیدا می کند
راهش باز باشد، جسمش صحت داشته باشد جوارحش سالم باشد برای او سببی از ناحیه خدا باشد.(اصول کافی ج1 ص 160) که امام صادق به آنها از جوامع الفضل نامیده اند و امام هادی در رساله اهوازیه خویش این مبادی عمل اختیاری را به زیبایی توضیح می دهند(تحف العقول)

پس هرگاه عملی از کسی به خاطر نبود یکی از این مبادی طرح(بازداشته ) شود این عمل غیر اختیاری بوده و نه ثواب و نه عقابی بر آن بار نخواهد شد.

اما هرگاه مکلف بنا بر ظرفیتی که دارد (وسع) به مقداری از این مبادی دست یافت به میزان وسعش با او معمله خواهد شد"لا یکلف الله نفسا الا وسعها"(بقره (2) آيه276.)
و در قیامت هم که خداوند حاکم علی الاطلاق است بنا بر عدل حکم خواهد کرد و تمام زمینه های عمل را محاسبه خواهد کرد همان گونه که می فرماید"فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره" این یعنی محاسبه تمام آنچه که در عمل تاثیر دارد و خدا هیچ ذره ای را فروگذار نمی کند.
خود خدا درباره قیامت می فرماید:
« وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئا؛ (انبيا(21)آيه 47.) ترازوهاى عدل را در روز رستاخيز مى نهيم , پس هيچ كس ستمى نمى بيند»
و بطور كلي مي توان گفت كه به حكم عقل و نقل خداوند به هيچ وجه همه انسان ها را همانند هم و به طور مساوي در نظر نمي گيرد . با همه افراد به طور كاملا متفاوتي برخورد مي نمايد تا كم ترين ظلم و بي عدالتي در اين زمينه روا داشته نشود.
در آیه ای دیگر هم این مضمون را داریم که: "ان لیس للانسان الا ما سعی" یعنی خدا جهت گیری ها را می بیند و نمره می دهد آن سعی و تلاش را نه داشته های ذاتی را . به تعبیر دیگر ثواب و عقاب خدا برای آن اعمالی است که بنا بر وسعش انجام می دهد نه آن وسعش که از طرف خدا موهبتی به او بوده است که برای آن تلاشی نکرده است. پس اگر جهت گیری در فرد مثبت بود با وسعش عملی نیک انجام می دهد و برایند عملش محاسبه خواهد شد نه مقدار عملش .

اما مطلب دیگری که هست این که اگر ما می بینیم برخی از تکالیف به صورت عام برای همه انسان ها وضع شده است این نشان می دهد که این تکلیف ظرفیت این را دارد که همه وسع ها -از ضعیف ترین آنها تا قوی ترین آنها - این را در حد اقلش که همان انجام تکلیف باشد آن را انجام دهند مگر این که فردی به خاطر عدم عاملی (که در قبل عرض کردیم:جوامع فضل) این فعل نتواند انجام دهد که دیگر از مورد تکلیف خارج خواهد شد مثل این که مکلفی دیوانه شود یا بی هوش شود یا علم به تکلیف پیدا نکند که فقد این عمل به خاطر فقد آن عامل است .
پس اگر خدا نماز را برای همه واجب کرده است این بدان معنا است که همه مومنین(شرط ایمان برای این است که علم به وجوب نماز و شناخت خدا به عنوان شارع و...باشد) از درجه ضعیف تا قوی آن می توانند این عمل را انجام دهند و اگر آن را انجام ندادند از سوء اختیار آنها است و معاقب خوهند بود که یکی از آن عقاب ها عدم شفاعت اولیاء الهی است.
اما نحوه انجام این واجبات بنا بر شرایط مکلف مختلف خواهد بود مثلا کسی که توان ایستادن را ندارد برای او نماز نشسته تشریع می شود و تا جایی که نماز غریق یک الله اکبر بیش نیست.
و برخی از احکام به مناسبت عدم توانایی مکلف بر آن عمل- مانند حج و جهاد و ...- از دوش مکلف برداشته می شود پس خدا تکلیف بما لا یطاق نمی کند.

سوال 2:
آیا حسن فعلی در فاعل اثر دارد. به عبارت دیگر آیا اعمال نیک و بد غیر اختیاری در فاعل خود اثذی ندار؟ پس اگر اثری ندارد و هر کس به دین خود به خاطر جهل به دین اصلی موفق است پس این همه تاکید بر دین واحد حق چیست ؟
به عبارت دیگر آیا اعمال غیر اختیاری اثر وضعی ندارند و آن که از روی جهل یا اجبار شراب می خورد و یا عمل ناشایستی انجام می دهد در زندگی اش تاثیر ندارد؟؟

جواب:

سوال3:
اگر اطلاع و اگاهی یکی از شروط مکلف بودن است..خیلی ها اطلاع درستی از دین و چرایی احکام آن ندارند ..پس نباید عقوبت داشته باشند

جواب:

منظور از آگاهی و اطلاع، اطلاع از آن حکم است آن هم اجمالا نه به صورت تفصیلی . قرار نیست کسی از چرایی دین و احکام اطلاع کامل داشته باشد تا آن را عمل کند همین که می داند همچین حکمی در دین است و دین هم از طرف خداست برای عمل کفایت می کند.
ولی اگر کسی واقعا همچین آگاهی و اطلاعی از دین و احکام آن نداشت می شود جاهل .
این جاهل هم همان گونه که می دانید دو گونه است : جاهل قاصر ، جاهل مقصر
اگر کسی توانایی کسب حقیقت را نداشته باشد (اطلاع از حقیقت دین و احکام آن اجمالا) این فرد جاهل قاصر است که خدا با فضل خود با او برخورد خواهد کرد و بحث مستضعفین این جا جاری است.
ولی اگر کسی می توانست اطلاع پیدا کند و نکرد این فرد جاهل مقصر است و به خاطر عدم اطلاعش بازخواست می شود.

سوال4:

اگر به نظر شما اکثر آدما در حال حاضر شرایط تکلیف را دارند ..یعنی اینکه اکثر ادما اهل دوزخ اند .. و این با غالب بودن خیر در جهان هستی در تضاد است

جواب:

نمی شود گفت که اکثر انسان ها نسبت به احکام دین اسلام شرایط تکلیف را دارند چرا که با این که وسایل ارتباطی و اینترنت و وسایل ارتباط عمومی وسعت پیدا کرده اند ولی تبلیغات بر ضد اسلام هم گسترش پیدا کرده تا جایی که به مخیله برخی خطور نمی کند که اسلام یک دین الهی و آخرین دین باشد تا بیایند و درباره آن و احکام آن اطلاع پیدا کنند یک زمانی جهل اطلاعاتی بود اما امروز آن جهل رفته ولی سلطه تبلیغاتی آمده است
ولی با این وجود اگر کسی بتواند تحقیق کند و نکند معذور نخواهد بود و در آخرت معاقب خواهد بود همانگونه که افراد حقیقت جو از دل استکبار و تبلیغات رسانه ای راه حق و حقیقت را پیموده اند نمونه بارز آن ادواردو آنیلی پسر رئیس کارخانه فیات ایتالیا ، پدر مسیحی مادر یهودی، تک پسر ، ارث پدر به او می رسید ولی در یک مواجهه با قرآن تحقیق درباره ادیان را شروع می کند و مسلمان می شود و شیعه می شود و....