جمع بندی نقد سبک زندگی ایرانی اسلامی

سلام به همه   مدتی است صحبت از ایجاد سبک زندگی ایرانی اسلامی داغ شده است. سبک زندگی ایرانی اسلامی بی‌شک نقاط قوت زیادی دارد، اما آیا سبکی بی‌نقص و کامل است؟ بنده نقدهایی را به آن وارد می‌دانم که در اینجا مطرح می‌کنم تا کارشناس محترم نقدهای مرا منصفانه قضاوت کرده و پاسخ بفرمایند. در اینجا قصد داریم فقط نقاط ضعف را بررسی کنیم پس لطفاً از پرداختن به نقاط قوت بپرهیزید. ضمناً برای تلطیف موضوع از زبان طنز کمک استفاده کرده‌ام:

   با سلام خدمت شما کاربر گرامی و همه همراهان فهیم سایت ابتدا نکاتی کلی درباره سبک زندگی تقدیم میکنم و سپس به بررسی یک به یک مورادی که ذکر کردید خواهیم پرداخت. سبک زندگی از مفاهیمی است که به خودی خود رنگ ارزشی ندارد و با توجه به صفات و ویژگی های آن قابل ارزشگذاری میشود. سبک زندگی مطلوب در کشور ما دارای دو ویژگی ایرانی – اسلامی است. اما ایرانی بودن و مسلمان بودن برای تحقق این سبک کافی نیست. بنابراین همه آنچه در میان ما مرسوم و معمول است نمی تواند سبک ایرانی اسلامی معیار و مطلوب باشد. همه تاکید و توصیه ای هم که به این سبک وجود دارد بیانگر فاصله داشتن زندگی ما با آن است نه فقط افتخار به آنچه اکنون هستیم. حضور پسوند ایرانی در این ترکیب به معنای توجه به اقتضائات فرهنگ بومی ایران و استفاده از ظرفیت های غنی آن است که در طول قرن ها شکل گرفته و تثبیت شده است. نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد نسبت ایرانی و اسلامی در این سبک است. اگرچه مولفه های ایرانی و اسلامی در سبک زندگی میتوانند سازنده و غنا بخش یک سبک زندگی مطلوب باشند اما پسوند اسلامی نقش جهت دهی، تنزیه و تکمیل سبک ایرانی را نیز دارد. بنابراین همه آنچه به تنهایی میتواند سبک زندگی ایرانی لقب بگیرد نمی تواند سبک زندگی ایرانی اسلامی باشد. به عنوان نمونه فرهنگ مصرف گرایی و تجمل گرایی در کشور ما با آموزه های اسلامی فاصه دارد.  اما در سبک زندگی ایرانی اسلامی بر وجود عناصر زیبایی شناسی، رفاه، تولید ثروت، مساوات و مواسات و قناعت تاکید میشود تا ضمن توجه به عناصر فرهنگی موجود در جهت ارتقا و تبدیل آن به ارزش های اسلامی تلاش شود.  

الف) انتخاب همسر در سبک ایرانی اسلامی علاوه بر خود دختر و پسر این افراد نیز باید طرف مقابل را بپسندند: پدر - مادر - برادر - خواهر - خاله اقدس - دایی فرامرز - ننه صغری - پسرعمو محسن که خیلی به گردنمون حق داره - شوهرعمه کاظم که چند بار قسطای باباتو پرداخت کرده - و.... البته در مواردی فقط و فقط این افراد هستند که باید طرف مقابل را بپسندند و اصلاً از دختر و پسر سوال نمی‌شود!

  ببینیم تا چه اندازه میتوان این را سبک ایرانی اسلامی دانست. ابتدا وجه اسلامی بودن این سبک را بررسی کنیم: فردی از امام صادق(علیه السلام) پرسید: «إِنِّي أُرِيدُ أَنْ‏ أَتَزَوَّجَ امْرَأَةً، وَ إِنَّ أَبَوَيَّ أَرَادَا غَيْرَهَا. قَالَ: «تَزَوَّجِ‏ الَّتِي هَوِيتَ، وَ دَعِ‏ الَّتِي‏ يَهْوى‏ أَبَوَاك؛ من میخواهم با فردی ازدواج کنم اما پدر و مادرم فرد دیگری را انتخاب کرده اند. امام فرمود: با کسی که دوستش داری ازدواج کن و فردی که آنها می پسندند را رها کن.»(1) ماده 1043 قانون مدنی: نکاح دختر باکره اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد موقوف به اجازه پدر یا جد پدری او است و هرگاه پدر یا جد پدری بدون علت موجه از دادن اجازه مضایقه کند اجازه او ساقط و در این صورت دختر می تواند با معرفی کامل مردی که می خواهد با او ازدواج نماید و شرایط نکاح و مهری که بین آنها قرار داده شده پس از اخذ اجازه از دادگاه مدنی خاص به دفتر ازدواج مراجعه و نسبت به ثبت ازدواج اقدام نماید. پی نوشت:

1. الكافی، ج‏10، ص773.

این روایت به صورت ضمنی به موضوع دخالت فامیل در انتخاب همسر پرداخته است: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرمایند: «أظهِرُوا النِّكاحَ وأخفُوا الخِطبَةَ؛ (مراسم) ازدواج را آشكار برگزار كنید و خواستگاری را پنهان».(1) پی نوشت: 1. کنز العمال، ح44532.

الگوی مطلوب در انتخاب همسر، خواست و علاقه خود فرد و مشورت و همفکری پدر و مادر است. چنین الگویی ضمن اینکه به زوجین این امکان را میدهد که با علاقه و انگیزه زندگی خود را تشکیل دهند آنها را از اشتباهاتی که ممکن است بر اثر جوانی و بی تجربگی مرتکب شوند باز میدارد.  در کنار این الگوی مطلوب افراط و تفریط نیز وجود دارد. به همان اندازه که تحمیل نظر والدین به فرزند در انتخاب همسر میتواند آسیب زا باشد نادیده گرفتن نظر و صلاحدید پدر و مادر نیز میتواند فرزند را در ادامه زندگی با مشکل روبرو کند. 

این مطالب را می‌دانم برادر عزیز، اما اینها چقدر ضمانت اجرایی دارند؟

 قانون که طبیعتا ضمانت اجرا دارد. البته نه به این معنا که بخواهیم همه چیز را با الزام قانونی حل و فصل کنیم. مخصوصا در روابط خانوادگی متوسل شدن به قانون باید آخرین راه حل باشد. چراکه الزام قانونی اعضای خانواده به رعایت حقوق یکدیگر به این معنا است که تا حدود زیادی حریم ها شکسته شده و ضمانت های اجرایی دیگر کارایی خود را از دست داده است.  فرهنگ و عرف یک جامعه نیز خود ضمانت اجرا برای به عمل در آمدن چیزهایی است که به عرف و فرهنگ تبدیل شده است. چراکه مخالفت با آن ناهنجاری تلقی شده و فرد را با برخورد منفی جامعه مواجه میکند. البته ممکن است منظور شما این باشد که مفاد روایت شریف به عنوان یک هنجار اجتماعی جز مولفه های سبک زندگی اسلامی ایرانی قرار نگرفته است. این را تا حدودی میتوان پذیرفت.

مشکل اینجاست که همینقدر که ظاهر یک امرِ اجتماعی، اسلامی باشد، مسئولین و متولیان و مردم راضی می‌شوند. مثلاً در مورد همین موضوع، همینکه دختر و پسر با هم دوست نشوند و خواستگاری اسلامی انجام بگیرد کافی است. جور دیگری بیان می‌کنم. ازدواج طبق رابطه دوستی آفتهایی دارد و ازدواج سنتی نیز آفتهایی. اما چون روابط دوستی شبیه به غرب است آفتها و مضراتش بسیار جدی بیان شده و پیگیری می‌شود. اما ازدواج سنتی چون شبیه غرب نیست، دیگر مهم نیست چه آفتهایی داشته باشد.

 صحبت درباره ازدواج سنتی نبود. ازدواج سنتی ازدواجی بود که در چندین دهه قبل در ایران رایج بود و دختر و پسر(مخصوصا دختر) اجازه و فرصت احساس علاقه به همسر آینده شان را پیدا نمی کردند و باید امیدوار می ماندند کسی که برایشان انتخاب شده است را بتوانند بعد از ازدواج دوست بدارند. اما الگوی فعلی که تقریبا میتوان گفت از فراگیری نسبی برخوردار است و والدین در کنار فرزند خود سعی میکنند به تصمیم مشترکی برسند چه آفت و اشکالی دارد؟

شما بفرمائید آیا آن انزجاری که در جامعه (از سوی مسئولین یا خانواده‌ها) از رابطه نامشروع دختر و پسر وجود دارد، همان انزجار از دخالت‌های خانواده‌ها وجود دارد؟   آیا همانطور که اگر پدری با دختر یا پسرش بخاطر رابطه‌ی بدون اجازه طبق ماده 1043 برخورد کند، همه حق را به پدر داده و دختر یا پسر را سرزنش می‌کنند، به همان اندازه اگر پدری بدون دلیل به دخترش اجازه ازدواج ندهد و دختر مطابق ماده 1043 بخواهد از حق خود دفاع کند، از این دختر یا پسر حمایت می‌شود؟ آیا این پدر مورد سرزنش واقع می‌شود؟ اصلاً دختر جرأت دارد اسم ماده 1043 را بیاورد تا چه رسد که بخواهد از آن استفاده کند؟

 برخورد یکسان نیست. اما این تفاوت برخورد ممکن است دلایل موجهی داشته باشد. مثلا ایا عواقب منفی دخالت بیجا به اندازه عواقب منفی رابطه نامشروع است؟ آیا مواردی که در میان دختر و پدر برای ازدواج دختر اختلاف نظر وجود دارد و حق با دختر است به اندازه مواردی است که حق با پدر است و مخالفت او مستند به دلیلی است که مصلحت دختر را تامین میکند؟ فراوانی کدام یک بیشتر است؟

نمی‌دانم چرا شما کارشناسان محترم بجای بررسی واقعیت‌های جامعه، اینقدر در بند آمار و ارقام هستید. 

با تشکر از شما اگرچه پی بردن به آمار و تحلیل آن کار ساده ای نیست اما اهمیت آن را زیر سوال نمی برد.  تاکید من بر توجه داشتن به آمار از این جهت است که قانون و هر چیز دیگری که کلیت و فراگیری داشته باشد باید مصلحت حداکثری را ایفا کند. بنابراین کاملا طبیعی است که به صورت جزئی از این قانون سوء استفاده شود و یا در مورد یکی دو نفر قابل تطبیق و تعمیم نباشد. اما به هر حال لزوم و مصلحت اجرای آن نفی نمی شود.  در این شرایط اگر تحلیل گری بدون داشتن نگاه جامع و یا بدون اینکه اجازه دهد مخاطبش نگاه جامعی پیدا کند همان یکی دو مورد را بزرگ کند و تعمیم دهد میتواند ضرورت و مصلحت آن قانون را به طور کلی زیر سوال برد و همه مواردی که آن قانون مثمر ثمر بوده را نادیده بگیرد. او تحریف و دروغی نگفته و آن یکی دو مورد واقعا وجود داشته اما اشکال او توجه نکردن به آمار و نسبت هایی است که وجود دارد. مثلا چندی پیش یک تحلیل گر مسائل اجتماعی یادداشتی در یکی از روزنامه ها منتشر کرد و به بررسی پدیده فرزند کشی پرداخت. در آخر هم نتیجه گرفت که علت این پدیده در جامعه ما این است که پدر و مادرها به خاطر کشتن فرزندانشان قصاص نمی شوند. بنابراین چون واهمه ای از قصاص ندارند فرزندان خود را می کشند! واقعا چند درصد از فرزندکشی ها مستند به این علت است و این تحلیل تا چه اندازه درست است؟! حق اظهار نظر و مشورت دهی والدین در ازدواج فرزندان واقعیتی است که در جامعه ما دارای پشتوانه شرعی، قانونی، عرفی و اخلاقی است. این واقعیت باعث شده در موارد زیادی فرزندان انتخاب های بهتر و پایدار تری داشته باشند. اجازه سوء استفاده از احساسات جوان و فریب آنها گرفته شود. فرزندان بعد از ازدواج نیز از حمایت و همراهی خانواده ها بهره مند شوند. و موارد دیگر ... البته سوء استفاده و سوء برداشت از این واقعیت نیز در مواردی به ضرر فرزند تمام شده است. در این شرایط طبیعتا اصل این حق زیر سوال نمی رود بلکه سعی میشود جلوی سوء استفاده و سوء برداشت از آن گرفته شود.

برادر عزیز، تعداد بسیار زیادی از والدین اقدام به ازدواج زوری فرزندان می‌کنند که بخصوص در شهرستان‌ها زیاد رخ می‌دهد. بخش دیگری اگر چه اقدام به ازدواج زوری فرزندان نمی‌کنند، اما ازدواج را به نفرات خاصی محدود می‌کنند. مثلاً فقط باید با پسرعمو یا دخترعمو وصلت انجام شود. گروهی دیگر بخاطر تعصبات مختلف، اجازه معاشرت درست و حسابی به دختر و پسر نمی‌دهند در نتیجه دو جوان بدون شناخت کافی از یکدیگر وارد زدگی می‌شوند. بخش دیگری اوج هنرشان در ازدواج فرزندانشان این است که ببینند طرف مقابل از طایفه آنها هست یا نه؟ پولدار است یا نه؟ بعدها برای گرفتن وام به درد می‌خورد یا نه؟ لذا ما نه به دنبال این هستیم که آمار بگیریم و نه امکان آمارگیری دقیق وجود دارد. مهم این است که تعداد مواردی که حق با فرزند باشد بسیار زیاد است، حالا مهم نیست که در مقابل دفعات حق با والدین، کمتر باشد یا بیشتر! جسارتاً این حرف شما مانند این است که دو گروه در ایران دچار درگیری بشوند (مثلاً شیرازی‌ها و تهرانی‌ها) بعد بگوئیم چون تعداد کشته‌شدگان تهرانی‌ها کمتر از شیرازی‌هاست، پس نیازی نیست برای کنترل شیرازی‌ها اقدامی کنیم!

 نه این گونه نیست. ببینید گاهی مخاطب ما یک فرد و یا یک فرهنگ خاص است. در این صورت میتوانیم دقیقا متناسب با آن صحبت کنیم و با توجه به مشکلاتی که دارد توصیه داشته باشیم. اما گاهی مخاطب ما فرهنگ عمومی یک کشور است. در این صورت نمی توانیم موردی نگاه کنیم و عمومی نسخه بدهیم. مثلا یک پزشک را در نظر بگیرید که در مطب خود مراجعی دارد و به خاطر معاینه ای که انجام میدهد متوجه میشود دچار سردی شده است. بنابراین به او توصیه مییکند که غذاهای گرم مصرف کند. اما همین پزشک نمی تواند در برنامه تلوزیونی به همه بگوید غذای گرم بخورید چون سردی زیاد شده است! تاکید من بر آمار و نسبت های آماری به همین خاطر است که به کسی که تعادل مزاج دارد و یا گرم مزاج است توصیه نکنیم باز هم غذای گرم بخور.  شما فرد و یا فرهنگ خاصی را در یک خاندان و یا شهرستان پیدا کنید که دخالت های بیجای والدین در ازدواج فرزندانشان تبدیل به رویه شده باشد و هرچه فریاد میخواهید بر سرشان بزنید.(ما هم میزنیم) اما وقتی دخالت بیجا به عنوان یک مشکل فرهنگی عام معرفی شود باعث میشود هر دختر و پسری دلسوزی پدر و مادرش را حمل بر دخالت کند و احساس کند اگر تنها تصمیم گیرنده خودش باشد آینده بهتری در انتظار اوست.

قطعا اگر پیش فرض های ذهنی خود را نقد کنید از من نباید انتظار دفاع و جواب داشته باشید. متاسفانه بحث از حالت منطقی خارج شد و صورت احساسی و هیجانی به خود گرفت. بنابراین از ادامه بحث معذورم. قضاوت را به خوانندگان فهیم می سپارم. ان شا الله برای همه قابل استفاده باشد.  نمونه هایی هم که از عدم برخورد با والدین خطاکار آوردید کاملا یک سویه بود. اما ظاهرا دیدگاه شما در این مورد از پیش تعیین شده است. بنابراین برای تغییر آن نیازی نیست به مواردی که حتی والدین به خاطر قتل فرزندانشان اعدام شده اند اشاره کنم.

قرآن کریم آشتی میان زن و شوهر و توافق در زندگی را حاصل توفیق الهی و دلسوزی و دخالت بجا و به موقع خانواده زن و مرد می‌داند: «وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ يُريدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً خَبيرا؛ و اگر از جدايى و شكاف ميان آن دو (همسر) بيم داشته باشيد، يك داور از خانواده شوهر، و يك داور از خانواده زن انتخاب كنيد (تا به كار آنان رسيدگى كنند). اگر اين دو داور، تصميم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آنها كمك مى‏كند زيرا خداوند، دانا و آگاه است (و از نيات همه، با خبر است).»(1) البته آیه شریفه زمان ورود خانواده ها را زمانی می‌داند که بیم جدایی و شکاف در میان زن و شوهر احساس شود نه زمانی که با یکدیگر در صلح و سازش زندگی می‌کنند. پی نوشت:

1. نساء، 35.

جمع بندی پرسش: مدتی است بحث سبک زندگی اسلامی ایرانی گرم شده است. اما علیرغم نقاط قوتی که دارد ضعف هایی نیز دارد. به عنوان نمونه در سبک اسلامی ایرانی علاوه بر پسر و دختر باید پدر و مادر و حتی سایر اقوام نیز طرف مقابل را بپسندند! در حالی که ملاک های پدر و مادر برای ازدواج و انتخاب فرزندشان خویشاوند بودن، پولدار بودن، همشهری بودن و .... است.   پاسخ: ابتدا نکاتی کلی درباره سبک زندگی تقدیم میکنم و سپس به بررسی مورادی که ذکر کردید خواهیم پرداخت. سبک زندگی از مفاهیمی است که به خودی خود رنگ ارزشی ندارد و با توجه به صفات و ویژگی های آن قابل ارزشگذاری میشود. سبک زندگی مطلوب در کشور ما دارای دو ویژگی ایرانی – اسلامی است. اما ایرانی بودن و مسلمان بودن برای تحقق این سبک کافی نیست. بنابراین همه آنچه در میان ما مرسوم و معمول است نمی تواند سبک ایرانی اسلامی معیار و مطلوب باشد. همه تاکید و توصیه ای هم که به این سبک وجود دارد بیانگر فاصله داشتن زندگی ما با آن است نه فقط افتخار به آنچه اکنون هستیم. حضور پسوند ایرانی در این ترکیب به معنای توجه به اقتضائات فرهنگ بومی ایران و استفاده از ظرفیت های غنی آن است که در طول قرن ها شکل گرفته و تثبیت شده است. نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد نسبت ایرانی و اسلامی در این سبک است. اگرچه مولفه های ایرانی و اسلامی در سبک زندگی میتوانند سازنده و غنا بخش یک سبک زندگی مطلوب باشند اما پسوند اسلامی نقش جهت دهی، تنزیه و تکمیل سبک ایرانی را نیز دارد. بنابراین همه آنچه به تنهایی میتواند سبک زندگی ایرانی لقب بگیرد نمی تواند سبک زندگی ایرانی اسلامی باشد. به عنوان نمونه فرهنگ مصرف گرایی و تجمل گرایی در کشور ما با آموزه های اسلامی فاصه دارد.  اما در سبک زندگی ایرانی اسلامی بر وجود عناصر زیبایی شناسی، رفاه، تولید ثروت، مساوات و مواسات و قناعت تاکید میشود تا ضمن توجه به عناصر فرهنگی موجود در جهت ارتقا و تبدیل آن به ارزش های اسلامی تلاش شود.  اما به بررسی حق انتخاب همسر از دیدگاه اسلام و قوانین حقوقی بپردازیم. فردی از امام صادق(علیه السلام) پرسید: «إِنِّي أُرِيدُ أَنْ‏ أَتَزَوَّجَ امْرَأَةً، وَ إِنَّ أَبَوَيَّ أَرَادَا غَيْرَهَا. قَالَ: «تَزَوَّجِ‏ الَّتِي هَوِيتَ، وَ دَعِ‏ الَّتِي‏ يَهْوى‏ أَبَوَاك؛ من میخواهم با فردی ازدواج کنم اما پدر و مادرم فرد دیگری را انتخاب کرده اند. امام فرمود: با کسی که دوستش داری ازدواج کن و فردی که آنها می پسندند را رها کن.»(1) ماده 1043 قانون مدنی: نکاح دختر باکره اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد موقوف به اجازه پدر یا جد پدری او است و هرگاه پدر یا جد پدری بدون علت موجه از دادن اجازه مضایقه کند اجازه او ساقط و در این صورت دختر می تواند با معرفی کامل مردی که می خواهد با او ازدواج نماید و شرایط نکاح و مهری که بین آنها قرار داده شده پس از اخذ اجازه از دادگاه مدنی خاص به دفتر ازدواج مراجعه و نسبت به ثبت ازدواج اقدام نماید. اما در مورد دخالت فامیل در انتخاب همسر نیز این روایت به صورت ضمنی اشاراتی دارد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرمایند: «أظهِرُوا النِّكاحَ وأخفُوا الخِطبَةَ؛ (مراسم) ازدواج را آشكار برگزار كنید و خواستگاری را پنهان».(1) الگوی مطلوب در انتخاب همسر، خواست و علاقه خود فرد و مشورت و همفکری پدر و مادر است. چنین الگویی ضمن اینکه به زوجین این امکان را میدهد که با علاقه و انگیزه زندگی خود را تشکیل دهند آنها را از اشتباهاتی که ممکن است بر اثر جوانی و بی تجربگی مرتکب شوند باز میدارد.  در کنار این الگوی مطلوب افراط و تفریط نیز وجود دارد. به همان اندازه که تحمیل نظر والدین به فرزند در انتخاب همسر میتواند آسیب زا باشد نادیده گرفتن نظر و صلاحدید پدر و مادر نیز میتواند فرزند را در ادامه زندگی با مشکل روبرو کند.  پی نوشت ها:

1. کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج‏10، ص773.
2. کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ع‍لاء ال‍دی‍ن‌ ع‍ل‍ی‌ ال‍م‍ت‍ق‍ی‌ ب‍ن‌ ح‍س‍ام‌ ال‍دی‍ن‌ ال‍ه‍ن‍دی‌،(المتوفى: 975هـ)، المحقق: بكري حيانی و صفوة السقا، مؤسسة الرسالة،الطبعة الخامسة، ح44532.