جمع بندی خاستگاه بحث معرفت نفس

هر انسانى، به اندازه‏اى كه خود را به خواسته‏هاى خداوند آراسته كند، قدرت، استطاعت و وسعت، به او مرحمت مى‏شود. قرآن و روايات، اين مطلب را بارها بيان كرده‏اند و خود انسان نيز اين توان و استطاعت را در خود مى بيند.

همه وسايل و ابزارهاى لازم براى جامه عمل پوشاندن به خواسته‏هاى الهى در اختيار انسان هست. به همين علت، در قرآن و روايات آمده است كه در روز قيامت، در دادگاه‏هاى حضرت حق، به برخى ابزارهاى درونى و بيرونى نياز دارد كه خداوند اين ابزارها را به طور كامل و جامع در اختيار انسان گذاشته است.

بنابر اين، اگر نفس كسى، دچار عيبى شود و عصيان كند، با توجه به آن عوامل و ابزارهاى درونى و بيرونى، ديگر جاى عذرى براى انسان باقى نخواهد ماند. در دعاى كميل آمده است :

[="magenta"]أجْرَيْتَ عَلَىَّ حُكْما اتَّبَعْتُ فيهِ هَوى نَفْسى.[/]

در اين جا اميرالمؤمنين عليه السلام پاى هواى نفس را به ميدان مى‏كشد. بر اساس آيات قرآن و روايات، معطل ماندن خواسته‏هاى خدا و بى‏اعتنايى با سوء استفاده كردن از آن‏ها، همگى با طغيان نفس ارتباط دارند. اگر انسان، نفس را رها كند، در اين ميدان، نفس آزاد، بيمار مى‏شود و حالت چموشى به خود مى‏گيرد.

ديگر حدود و مرزهاى الهى را محترم نمى‏شمارد و با اين حالت چموشى، بدن، چشم و گوش و دل و عقل و شكم و شهرت را به دنبال خود مى‏كشاند. اين كار طغيان نفس است :
[="magenta"]
اِتَّبَعْتُ فيهِ هَوى نَفْسى وَلَمْ اَحْتَرِس فيهِ مِنْ تَزيينَ عَدُوّى.[/]

دشمن هم پس از طغيان نفس، هر گناهى را در برابر دارنده چنين نفسى، زيبا جلوه مى‏دهد.

براساس آيه 46 سوره مباركه «يسآ» كه مى‏فرمايد :

[="magenta"]« وَمَا تَأْتِيهِم مِنْ ايَةٍ مِنْ ايَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ »[/]
و هيچ آيه‏اى از آيات پروردگارشان براى آنان نمى‏آيد مگر اينكه از آن روى مى‏گردانند .

آيه‏اى از آيات ما نمى‏آيد، مگر اين كه عده‏اى از اين آيه ما اعراض مى‏كنند، روى برمى‏گردانند و از قبول آيه ما خوددارى مى‏كنند. گاهى آيات خدا نشانه‏هاى حق در عالَم هستند. براى شناخت كلى توحيد براى يك انسان باانصاف يك آيه هم كافى است.

البته براى كسانى كه داراى مقامات عالى نفسى هستند، شناخت خدا احتياج به آيه ندارد. آنها با يك حركت نورى ولو در اول عمرشان، خدا را كشف مى‏كنند و به عبارت عارفان، به مقام شهود مى‏رسند. انسانى كه با چشم سر مى‏بيند، اگر قطعه قطعه‏اش كنند، قلبا برايش قابل انكار نيست، براى آنها هم كه از طريق قلب مى‏بينند، آن گونه خدا مشاهده مى‏شود و پرده‏ها كنار مى‏رود:

[="magenta"]« إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ امَنُوا بِاللّه‏َ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا »[/]
.مؤمنان فقط كسانى‏اند كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده‏اند ، آن گاه [ در حقّانيّت آنچه به آن ايمان آورده‏اند ]شك ننموده .

اين‏قدر اين گونه افرادكه به مقام شهود و كشف رسيده‏اند، قيمت‏دارندكه خداوند متعال فرموده‏اند: اگر در تمام كره زمين تمام انسان‏ها عمدا و سهوا به من كافر شوند و فقط يك نفر از اين گونه افراد باقى بماند، همان يك نفر براى من كافى است.

در حديث ديگرى از احاديث قدسيّه آمده است كه مى‏فرمايد : اگر كل خلق عالَم به من كافر شوند و فقط يك نفر مؤمن به من ايمان داشته باشد، من روز قيامت را حتما برپا مى‏كنم و از اين كه كل عالم را به جهنم بكشم و فقط همان يك نفر را به بهشت بفرستم، هيچ باكى ندارم، چون همان يك نفر قيمت دارد، البته قيمت همان يك نفر هم به دليل خودِ حضرت حق است كه در او تجلّى دارد والاّ اگر حق را از او بگيرند، او هم بى‏قيمت مى‏شود، هيزم خشك مى‏شود، فرقش با هيزم‏هاى ديگر اين است كه هيزم‏هاى ديگر پا ندارند، راه بروند، اما اين هيزم پا دارد، راه مى‏رود، دهان هم دارد و مى‏خورد.

بيداران راه خدا با مطالعات گسترده‏اى كه در قرآن و معارف داشته‏اند، به اين نتيجه رسيده‏اند كه نفس پنج حالت دارد : نفس شريفه، نفس خبيثه، نفس قويّه، نفس ضعيفه و نفس جامعه .

هر يك از اين عناوين، به تناسب وضع مردم با نفسشان است. فردى كه كارگاه وجود خود را با نور معرفت دانش و برنامه‏هاى پروردگار، انبياى خدا و ائمه طاهرين روشن كرده، همه دريچه‏هاى عالم درون را به سوى ملكوت عالم باز كرده است، به مرحله شرافت رسيده است. او كسى نيست كه دانه‏هاى پاشيده شده خدا را در سرزمين وجود خود، لگدمال كند و اجازه دهد اين زمينى كه گلستان خداست، محل روييدن خار و خس شود. اين انسان، با گشودن دريچه‏هاى درون، به روى ملكوت و مواظبت از نعمت‏هاى الهى در سرزمين وجودش، به شرافت مى‏رسد. حكيمان الهى به چنين نفسى، نفس شريفه مى‏گويند.

در مقابل نفس شريفه، نفس خبيثه قرار دارد. نفس خبيث، يعنى نفس پست، حيوانى، شرير، ذليل، اسير، ناتوان و بدبخت ؛ نفسى كه هيچ حركتى جز به دور محور شكم و شهوت ندارد. صاحب اين نفس، منازل الهى را طى نمى‏كند و به دور محور لذت‏هاى جسمى و تندرويها نفس، تنها پاسخ شكم و شهوتش را مى‏دهد.

عمر چنين انسان‏هايى در دنيا بسيار كوتاه است ؛ زيرا بنا بر فرموده اميرالمؤمنين عليه السلام وقتى شكم و شهوت به دست نفس چموش بيفتد و هر چه نفس فرمان دهد، اجرا كنند. دستگاه‏هاى بدن، به سرعت فرسوده مى‏شوند. نفسى كه حلال‏خوار است، بايد در خوردن مواظب باشد :

[="magenta"]«وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا»[/]
.

خداوند زياده‏روى را دوست ندارد، گرچه از مؤمن باشد :
[="magenta"]
«إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ »[/]
.

مؤمن با هر دو ضعف مخالف است : ضعف در نخوردن و ضعف در خوردن .

نه چندان بخور كز دهانت برآيد

نه چندان كه از ضعف جانت برآيد

مؤمن، هم به اندازه مى‏خورد و هم مى‏كوشد تا لقمه حلال بخورد. پس خود انسان، جهت نفس را مشخص مى‏كند.

بين همه زمين‏هاى هستىِ موجودات عالم، براى قرار دادن بيت خودش، يعنى قلب، زمين وجود انسان را انتخاب كرد و خانه خود [="magenta"]«عرشُ اللّه‏ِ الأكْبَر»[/]، [="magenta"]«عرشُ اللّه‏ِ الأعْظَم»[/] و [="magenta"]«حَرَمُ اللّه‏» [/]خود را در اين زمين قرار داد. آن گاه به ابراهيم گفت : حرم را بساز :

[="magenta"]«أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ ».[/]

اى ابراهيم! آن را پاك بساز و پاك نگه دار ؛ اما ساختن زمين وجود ما را حتى به ابراهيم و اسماعيل و موسى و عيسى نداد، بلكه مستقيما خودش اين حرم را ساخت. اين خانه، غير از بيت اللّه‏ است كه بين او و بين ساختمان بيت، ابراهيم و اسماعيل واسطه شدند ؛ يعنى با دست خودش اين خانه دل را برپا كرد و آن را تحويل شما داد. زمينى كه زير بيت است، قابل فروش نيست ؛ چون مالك انسانى ندارد. مالك آن قطعه زمين، خدا است. خودش هم آن را وقف كرده است. ابراهيم نگفت : [="magenta"]«وَقَفْتُ هذَا البَيْتِ للّه‏».[/] آن قطعه زمين، وقف ازلى و ابدى است. مترى صد ميليون تومان، دويست ميليون تومان يا ده هزار ميليارد تومان، به كسى اجازه نمى‏دهند كه اين حرف‏ها را بزند ؛ چون قابل خريد و فروش نيست ؛ اما زمين وجود تو مهم‏تر از زمين كعبه است ؛ چون اين جا ديگر واسطه‏اى در ساختن بيت نبوده است و خودِ خدا بيت را ساخته است. با اين وصف، زمين وجود انسان چه مقدار مى‏ارزد؟

[="magenta"]«وَجِيهاً فِى الدُّنْيَا وَالاْءَخِرَةِ» ؛ [/]يعنى اين پسر تو زيباى دنيا و آخرت است. زيباى دنيا و آخرت يعنى چه؟ آيا يعنى خيلى خوش‏هيكل است، استخوان‏بندى چهره، بسيار زيبا است؟ آيا منظور پروردگار از كلمه وجيه، جمال ظاهرى است؟ حضرت حق در سوره مباركه لقمان، از لقمان چگونه تعريف مى‏كند:

[="magenta"]«وَلَقَدْ ءَاتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ»[/]
. اين سخن بزرگى است.

پيغمبر عزيز اسلام مى‏فرمايد:

[="blue"]« مَنْ أخْلَصَ‏العِبادَةَ للّه‏ِ أربَعينَ صَباحا ظَهَرَتْ يَنابيعُ الْحِكْمَةَ مِنْ قَلْبِهِ عَلى لِسانِه ».[/]

اگر كسى چهل روز، بنده واقعى شود (كه البته كار ساده‏اى هم نيست) بنده واقعى و بنده خالصى كه پيامبر مى‏فرمايد، يعنى يك خانه تكانى حسابى كند، همه بدى‏هاى درون و برون را دور بريزد، چشمه‏هاى حكمت از قلب به سوى زبانش مى‏جوشد.

منظور از چهل روز، اين نيست كه چهل روز شكم روزه باشد يا بدن در عبادت باشد، بلكه بايد اين چهل روز، انسان زندگى عادى خود را داشته باشد، ولى در برون و در درون، گرفتار غير خدا نشود، يعنى هم در درون وهم در برون تقوا نگه دارد، در اين صورت، چشمه‏هاى حكمت از قلب بر زبانش جارى مى‏شود. در حالى كه حضرت لقمان از آغاز خلقت، تا لحظه از دنيا رفتن، خلوص در همه زمينه‏ها، بندگى را رعايت كرد. بنابراين، چه مقدار حكمت از وجود ايشان بايد جوشيده باشد؟[="magenta"] «وَلَقَدْ ءَاتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ».[/] منظور پروردگار از كلمه [="magenta"]«الْحِكْمَةَ»[/] چيست؟

خداوند متعال، خود را حكيم مى‏نامد: [="magenta"]«إِنَّ اللّه‏َ عَزِيزٌ حَكِيمٌ » [/]كتاب خود، قرآن را حكيم مى‏نامد: [="magenta"]«يسآ * وَ الْقُرْءَانِ الْحَكِيمِ ». [/]لقمان را هم حكيم مى‏نامد. چنين حكمتى از وجود اين انسان جوشيده است. از نظر ظاهرى هم اين بزرگوار يك ذره جمال نداشته است ؛ يعنى اگر كسى او را نمى‏شناخت و چهره‏اش را مى‏ديد، سرش را برمى‏گرداند. نمى‏شد ايشان را نگاه كرد از بس كه زشت‏چهره بود ؛ اما شما ببينيد در قرآن مجيد، درباره او چه مى‏گويد. خودش حكيم است، قرآنش حكيم است، لقمان هم حكيم است، پيغمبر هم حكيم است:

[="magenta"]«وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ»[/]
. بعضى از اين‏ها عرضى است و بعضى‏ها طولى ؛ مثلاً حكمت قرآن و حكمت پيغمبر در عرض هم است و هر دو، در طول حضرت حق است. لقمان در طول خدا و پيغمبر و قرآن مجيد است.

صفت «وجيه» كه درباره عيسى بن مريم مى‏فرمايد، جمال و زيبايى باطن است. مى‏گويد: در دنيا وجيه بود و در آخرت هم وجيه است. [="magenta"]«وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ »[/]و سرمايه عمر او فقط هجده سال بود. امام جواد عليه السلام با چه مقدار سرمايه؟ دختر پيامبر(ص)در چند سال كسب چنين مقامى كرد كه قرآن مجيد مقام ايشان را كنار مقام انبيا گذاشته است؟ بنابراين، اگر كسى بگويد: من قدم حركت ندارم، دروغ است. اگر بگويد: نمى‏گذارند، دروغ است. اگر بگويد: من قدرتش را ندارم، دروغ است.

شيطان با اين بنيان مرصوص چه كار كند، جز اين كه از هر سو، كه به بنيان مرصوص برخورد مى‏كند، خودش زخمى مى‏شود و اسكلت خودش مى‏شكند؟ مخصوصا وقتى كه ببيند شب‏هاى جمعه و در نيمه شب‏ها جوانان و نوجوانان پاكدل و عاشق حق ، صورت بر زمين نهاده و اين گونه با خداى خود نجوا مى‏كنند : [="magenta"]«إلهى قَلْبى مَحْجُوب» [/]و [="magenta"]«إلهى و رَبّى مَنْ لى غَيْرُك» [/]فرار مى‏كند. اگر فرار نمى‏كرد و به قول پيامبر، مانند جنس افتاده در نمك، آب نمى‏شد، اينان به شهادت نمى‏رسيدند، كسب حلال آنان ادامه پيدا نمى‏كرد، به اذان گوش نمى‏دادند، اين گونه به خدا پناه نمى‏بردند. معلوم مى‏شود كه آنان خوب او را رانده‏اند.

خوش به حال همه شما! خوش به حال كسانى كه رفتند! خوش به حال كسانى كه در حال حركت هستند! خوش به حال كسانى كه نيت كردند كه حركت كنند! خود حرف زدنش هم لذتى دارد. حرف زدن، مانند در زدن است. اين [="magenta"]«يا رب» [/]گفتن، [="magenta"]«يا اللّه‏» [/]گفتن، نيت كردن، ناراحت شدن كه چرا بد گذراندم، همه اينها در زدن است. از هر كدام كه استفاده كنيد، واللّه‏ بلافاصله خود پروردگار مى‏گويد: كيست؟ تو هم همان سخن زين‏العابدين عليه السلام را به او بگو : [="magenta"]«إلهى هَلْ يَرجِعُ العَبْدُ الآبق إلاّ الى مَوْلاهُ» [/]؛ بنده فرارى تو هستم، نمى‏دانستم، اكنون برگشتم، در را باز كن! آن گاه ملائكه را به استقبال تو مى‏فرستد :

[="magenta"]«هُوَ الَّذِىآ أَنزَلَ السَّكِينَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ».[/]او است كه آرامش را در دل هاى مؤمنان نازل كرد ، تا ايمانى بر ايمانشان بيفزايد .

«أُ[="magenta"]ولئِكَ كَتَبَ فِى قُلُوبِهِمُ الاْءِيمَانَ وَ أَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ»[/].اينانند كه خدا ايمان را در دل‏هايشان ثابت و پايدار كرده است و به روحى از جانب خود، نيرومندشان ساخته است .

[="indigo"]اكنون مى‏گويم: نفس خويش را كه مى‏خواهد بخوابد و به همين خاطر از خدمت و بندگى مالك و سلطان خويش كاهلى و تنبلى میکند امتحان كن و ببين كه آيا ادعايش درست است، و يا به باطل و دروغ اددعا مى‏كند، به اين صورت كه ببين اگر يكى از دوستان يا بعضى از خادمان پادشاهی یا انسان ثروتمندی به سوى تو بيآيد، و حاجت كوچكى از حوايج خرد و بى ارزش دنيوى از تو بخواهد (دنيايى كه لذّتش فانى و پيامدها و گناهانش مى‏ماند)، آيا تنبلى و خوابيدن را بكلّى ترك نمى‏گفتى؟
پس در این مثال ساده كه اين را از نفس خودت شناختى، بر حال آن گريه كن، زيرا يا قلب تو مريض است، يا در عقايد دينى‏ات ضعيف هستى، پس به درگاه خداوند - جلّ جلاله - توبه نما، و از او درخواست كن كه از تو درگذشته، و سعادتمندى دينى و دنيوى‏ات را كامل گرداند، كه آن دو تنها در مراقبه و پاييدن مقام جليل الهى حاصل مى‏شود.[/]

[="darkred"]علّت خواب ماندن از نماز شب‏[/]

[="indigo"]حال مى‏گويم: اگر خواب ماندى و مانند شخص درمانده خواب بر تو غلبه كرد، در اين صورت اگر خواب ماندنت به خاطر گناهى نباشد كه خداوندى كه به نهانيها آگاه است، به واسطه‏ى آن تو را از خلوت و مناجاتى كه هر دوستى با محبوبش دارد رانده باشد، معذور خواهى بود.
زيرا در حديث آمده كه: خداوند - جلّ جلاله - به واسطه‏ى عقوبت گناهان، بنده را از خدمت و بندگى خويش به خواب مى‏زند. در اين باره نظر كن به روايتى كه از مولايمان امام صادق (عليه السلام) نقل شده: كه مردى به حضرتش عرض كرد: سفارشى به من بفرما. حضرت فرمود: تو را به تقواى خداوند سفارش مى‏نمايم، و اينكه هرگاه به رختخواب مى‏روى، تمام اعمال خير يا شرّى را كه در روز انجام داده‏اى و نيز هرچيز پاكيزه و پليدى را كه در شكم خويش داخل كرده‏اى به يادآور.