جمع بندی آیا در آن دنیا همدیگر را می بینیم؟
تب‌های اولیه
پرسش:
آیا در قیامت، می توانیم با کسانی که دوستشان داریم دیدار کنیم؟
پاسخ:در پاسخ به سؤال شما نکاتی را تقدیم می کنیم:
الف) بايد گفت هم از نظر عقلي و هم با نظر در آيات و روايات اين مطلب به دست مي‌آيد که هم اميد ديدار عزيزان هست و هم نسبت‌هايی که در اين دنيا بوده و هم دیدار و ارتباط با دوست داشتنی ها و کسانی که مورد علاقه ما بوده اند برقرار است مشروط به اینکه خانواده و بستگان و دوست داشتنی های ما نیز اهل بهشت باشند. از نظر عقلي با توجه به اين که انسان داراي دو بعد است، جسم و روح و انسانيت انسان به روح اوست نه به جسمش و روح يک امر جاويدان و خالد است و همين روح است که از دنيا به آخرت منتقل مي‌شود. پس همان نسبت‌ها با همان رویکردها و عملکردها برقرار است. اینکه قران کريم مي‌فرمايد: «يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ»(1) يعني روزي که انسان، از برادر و مادر و پدر و دوست و فرزندانش فرار مي‌کند. دلالت بر این دارد که اين نسبت‌ها برقرار است. در اين که چرا از آن ها فرار مي‌کند مفسرين سه علت ذکر کرده اند، از هول و وحشت قيامت، از اقوام به خاطر بي تقوائي فرار مي‌کند مبادا به سرنوشت آن ها دچار شود و يا اين که مبادا آن ها حقوقي به گردنش داشته باشند.(2) در هر صورت ظاهر آيه اين است که اين خويشاوندي‌ها برقرار است و امکان ديدار هم هست.
ب) روايات متعددي ذکر شده که دلالت دارد، مؤمنان در برزخ و قيامت يکديگر را مي‌بينند و مي‌شناسند که به دو مورد اشاره مي‌کنيم:
1- در حضور امام صادق (علیه السلام) سخن از ارواح مومنان به ميان آمد، حضرت فرمود: «ارواح المومنين يلتقون؛ ارواح مومنان در برزخ با هم ملاقات و ديدار مي‌کنند». آنگاه شخصي با تعجب و شگفتي از حضرت پرسيد: آيا ملاقات مي‌کنند؟ فرمود: «نعم و يتسائلون و يتعارفون حتي اذا رايته قلت: فلان؛ (3) بلي، و با يک ديگر گفتگو مي‌نمايند و همديگر را مي‌شناسند . وقتي کسي را ديدي ،مي‌گويي فلاني است».
2- در روايت ديگر درباره ديدار همه انسان‌ها با هم مسلکانش سخن گفته است، راوي مي‌گويد: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: ارواح مومنان کجاست؟ حضرت فرمود: «ارواح المومنين في حجرات في الجنه، ياکلون من طعامها و يشربون من شرابها و يتزاورون فيها؛ ارواح مومنين در منازل بهشت‌‌اند . از طعام‌هاي آن مي‌خورند . از نوشيدني‌هاي آن مي‌نوشند . همديگر را مي‌بينند و زيارت مي‌نمايند».(4) در اين روايت غير از ديدار مومنان، از ديدار ارواح کفار در برزخ با همديگر نيز خبر داده شده است.
ج) در باره ديدارها در قيامت بايد گفت: چنانکه اشاره شد ، قيامت به طور کلي دو مرحله دارد : يکي مرحله‌اي است که از آن به روز قيامت ياد مي‌شود، مرحله دوم مربوط به اسکان آدميان در بهشت و جهنم است. در مرحله اول شرايط همان است که در قرآن کريم آمده و قبلا اشاره شد که آن روز هر کس از برادرش مي‌گريزد و از مادر و پدرش، و از زن و فرزندانش هم مي گريزد». پس در روز محشر واقعا محشري بر پاست. هر کس به گونه‌اي گرفتار اعمال و نگران سرنوشت خود است که از همه بستگانش فرار مي کند. مي‌خواهد آن ها را نبيند و يا نشناسد. در اين مرحله عشق و علاقه هاي افراد نسبت به همديگر فراموش خواهد شد و اثري هم ندارد، از اين رو قرآن کريم فرمود: «فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ؛» (5) پس آن گاه که در صور دميده شود، ديگر ميان شان نسبت خويشاوندي نماند، و از حال يکديگر نپرسيدند». در تفسير اين آيه گفته شده: مراد اين است که در آن روز انساب خاصيتي ندارد، چون روز قيامت ظرف پاداش عمل است. همه اسباب که يکي از آن ها انساب است، از کار مي افتد و اثري ندارد، از اين رو از حال همديگر نمي‌پرسد. بنا بر اين در روز محشر مرحله اول قيامت است. جايي براي آن گونه امور که در پرسش اشاره شده نيست.
اما در مرحله دوم حيات اخروي بعد از پايان حساب و کتاب و استقرار مومنان در بهشت ممکن است جاي اظهار و ظهور اين گونه مبحت ها و ديدار ها باشد، چون در قرآن کريم تصريح شده که در بهشت مومنان از حال همديگر جويا مي شوند: «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلي بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ* قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كانَ لي قَرينٌ» (6) پس بعضي به بعضي ديگر روي آورده و از يک ديگر پرسش مي کنند. بر اساس برخي آيات غير از دوستان، فرزندان صالح نيز به والدين بهشتي خود ملحق مي شوند: کسانى که ايمان آوردند و فرزندان شان به پيروى از آن ها ايمان اختيار کردند ، فرزندان شان را در بهشت به آن ها ملحق مى کنيم، بى آن که از عمل آن ها چيزى بکاهيم ؛ «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ.» (7) اين نيز خود يک نعمت بزرگ است که انسان، فرزندان با ايمان و مورد علاقه اش را در بهشت در کنار خود ببيند، و از انس با آن ها لذت برد، بى آنکه از اعمال او چيزى کاسته شود. از تعبيرات آيه برمى آيد که منظور، فرزندان بالغى است که در مسير پدران گام برمى دارند، در ايمان از آن ها پيروى مى کنند، و از نظر مکتبى به آن ها ملحق مى شوند. اين گونه افراد اگر از نظر عمل کوتاهى و تقصيراتى داشته باشند، خداوند به احترام پدران صالح، آن ها را مى بخشد و ترفيع مقام مى دهد، و اين موهبتى است بزرگ براى پدران و فرزندان. (8)
د) علاوه بر اینها يکي از آرزوهاي مؤمنان، همنشيني با رسول خدا و ائمه اطهار(علیهم السلام) در قيامت است. طبق آیات و روایات این آرزو نیز برای مؤمنان در قیامت محقق می شود. يکي از ياران پيامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) که عاشق ديدار او بود، روزي پريشان حال خدمتش آمد. پيامبر(صلی الله علیه و آله) سبب ناراحتي او را سؤال نمود، عرض کرد: وقتي از شما دور مي‌شويم، شديداً احساس ناراحتي مي کنم. امروز در اين فکر بودم که فرداي قيامت اگر من اهل بهشت هم باشم، مسلّماً در جايگاه شما نخواهم بود. بنابراين از ديدار شما براي هميشه محرومم. با اين حال چرا افسرده نباشم؟! در اين حال آيه نازل شد و به او و امثال او بشارت داد که: افراد با ايمان در بهشت همنشين اوليا و پيامبران خواهند بود.(9) آيه شريفه اين است: "کسي که خدا و پيامبر را اطاعت‌کند (در قيامت) همنشين کساني خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آن‌ها تمام کرده (از پيامبران و صديقان و شهدا و صالحان) و آن‌ها چه رفيقان خوبي هستند! اين فضل و مرحمتي است از ناحيه خدا."(10)
در نتیجه در عالم برزخ و قیامت و در بهشت برزخی و اخروی دیدار مؤمنان با اعضاء خانواده بهشتی و دوستان و آشنایان مؤمن و با اولیاء خدا از انبیاء و صدیقین و شهدا و صالحین امکان پذیر است.
پی نوشت ها:
1. عبس (80) آيه 34 و 35 .
2. مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، ج 26، ص 157 و 851. نشر دار الکتب الاسلاميه، تهران، بي تا .
3. برقي، محاسن، ص 178، نشر دار الاحيا التراث العربي ، بيروت، 1408 ق .
4. همان، ص 178 .
5. مؤمنون، آيه 101.
6. صافات (37) آيه 50-51.
7. طور (52) آيه 21.
8. تفسير نمونه، همان، ج22، ص 429 ، دارالکتب الاسلاميه، تهران، بي تا.
9. مکارم شيرازي، ناصر با همکاری جمعی از فضلا، پيام قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1377، ج 6، ص 286.
10. نساء (4) آيه 69 و 70.