حقيقت عرفان و تصوّف يكی است

در زیر مطالبی از بزرگان رو قرار دادم مطالعه بفرمایید

صاحب عوارف از امام صادق علیه السلام نقل کرد که آن حضرت فرمود:...
« خداوند از ذات خود مرا آفرید و من از او جدا نبودم. چه اینکه نور خورشید از او جدا نیست. آن گاه از روی جدول وجودی من، مرا ندا کرد و مورد خطاب قرار داد.
سپس فرمود: من با تو چه نسبتی دارم و تو با من چه نسبتی داری؟ به لطیفۀ خود پاسخ دادم که تو کلّ و اصل منی، من از تو ظاهر شده ام و در من تابیده ای.
من کلمۀ ازلی تو و فطرت ذاتی تو هستم،آشیانه ام قدیم و تعیّن من حادث است، هر کس مرا بشناسد، تو را وصف می کند و هر کس به من بپیوندد، عزت تو را وصف می نماید،تو غیر من نیستی، تا دوگانه باشیم. و از چیزی نیافریدی ام تا معاد من به غیر تو باشد، در تو بسته و در ذات تو ثابت بودم، مرا رهانیدی و از خود جدا نفرموده ای بدون اینکه جزء و بعض باشی.
از من هستی و من بدون دگرگونی از تو هستم، تو باطن منی و من به تو گویا هستم، با من ستایش می شوی و من بعض و تو کلّ منی، و من با شما هستم و می شنوم و می بینم».

منبع: ترجمۀ کتاب سرح العیون فی شرح العیون علامه حسن زاده آملی

در مقابل متکلمین و حکیمان شعیی نیز از دیرباز به ردّ این دیدگاه و اثبات جواز بحث از ذات خداوند همت نهاده اند که شاید از اولین تلاش ها در این راستا نقدهای شیخ مفید بر شیخ صدوق در تصحیح اعتقاد الامامیة باشد. [12] درباره این روایات توجه به نکاتی ضروری است:

1. این روایات در بر گیرنده یک دستور عمومی نیست، بلکه ناظر بر افرادی است که توانایی ورود در این مباحث را نداشته و یا شرایطش را مراعات نمی کنند و این گونه بحث ها برای ایشان مضر است. بر این مطلب در درون روایات شواهدی وجود دارد:

الف) در تعدادی از این روایات علت نهی از تفکر دربارة خداوند این گونه بیان شده که تفکر در این باره موجب تحیّر و افزایش شک است. [13] طبق قاعده اصولی «العلة تعمّم و تخصّص» معلوم می گردد که اگر در مواردی تفکر درباره خداوند منجر به تحیر نشود این تفکر مذموم نبوده و اهل بیت (ع) از آن نهی نفرموده اند. [14] و [15] از این نوع روایات گاهی تعبیر به ارشادی می شود که ملاک آن در حقیقت عنوان دیگری غیر از مصبّ نهی است.

ب) در برخی روایات اشاره شده که علت نهی از اندیشیدن درباره خداوند این است که شخص تفکر کننده از تصورّ صحیح خداوند عاجز بوده و نمی تواند عظمت وی را ادراک کند بلکه تفکرش منجر به تشبیه خداوند به مخلوقات می گردد. [16] در نتیجه این کار برای کسانی که تفکرشان به گونه ای است که به تشبیه کشیده نشده بلکه با تفکر عظمت و بزرگی خداوند را اثبات می کنند ممنوع نیست. [17]

3. برخی از این روایات اصلاً در مقام باز داشتن از اندیشه درباره خداوند نیست، بلکه سخن از محال بودن شناخت کنه ذات می گوید

«ممکن است جاهل گمان کند که تفکر در ذات ممنوع است به حسب روایات، و نداند که آن تفکر که ممنوع است تفکر در اکتناه ذات و کیفیت آن است. چنانچه از روایات شریف استفاده می شود و گاهی نیز غیر اهل را منع کردند از نظر به بعضی معارف که مقدمات دقیقه داشته چنانچه حکما نیز در هر دو مقام موافق اند. اما استحاله اکتناه ذات در کتب آنها مبرهن است و منع از تفکر آن نزد جمعیع مسلم؛ اما شرایط دخول در این علوم و منع تعلیم غیر اهل، در کتب آنها مذکور و وصیت آنها در اوایل کتب یا اواخر آن مسطور است.» [19]

4. آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت از بحث درباره ذات و صفات خداوند پر است و ما را امر به تدبّر در این روایات نموده اند. پس تفکر در ذات و صفات به مقدار فهمیدن این آیات و روایات مسلماً جایز است. حکما نیز بیش از این کاری ننموده اند. نهایت بحث های فلسفی تا به امروز فهم برخی از آیات و روایات بوده است.

«آیا از شریفه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليم‏ و او آغاز و پایان و آشکار و نهان است و او به همه چیز دانا است. کی برای توصیف حق تعالی و جلوه های ذات مقدسش بهتر بیانی دارد؟ ... قدری به کتاب خدا و خطبه ها و آثار و اخبار رسول اکرم و خلفای معصومین او (ع) مراجعه نمایید، ببنید در هر مقصد از مقاصد معارف که تصور می شود کدام حکیم و عارف بیشتر از آنها بیانی نموده تمام کلماتشان مملو از توصیف حق و استدلال بر ذات و صفات ذات مقدس است به طوری که هر طایفه ای به قدرت فهم خود از آن برخوردار می شود.» [20]

5. در برخی روایات به اشخاص لایق امر به اندیشیدن درباره خداوند در مسائل بسیار پیچیده شده است؛ چنان که امام رضا (ع) در بحث درباره خداوند به عمران صابی امر فرمودند: فاعقل ذلک و ابن علیه ما علمت صوابا

6. بنابراین اگر درباره خداوند به گونه ای بیاندیشیم که یقین ما را افزایش دهد و به تنزیه او از نقایص و فهم صحیح آیات و روایات بیانجامد مسلماً از منظر روایات ممنوع نیست بلکه مورد تشویق نیز قرار گرفته است و بحث های حکما درباره خداوند چیزی جز این نیست.

و چون‌ دانستيم‌ كه‌ خدا اصل‌ نور و مبدأ ظهور و أصالت‌ وجود و تحقّق‌ در آفاق‌ و در انفس‌مي‌باشد، اينك‌ بايد ديد: چگونه‌ انسان‌ مي‌تواند بدين‌ خداي‌ معرفت‌ پيدا كند؟! اگر بخواهد با غير او معرفت‌ به‌ او حاصل‌ نمايد، اينكه‌ صحيح‌ نيست‌. چون‌ غير از خدا ظهورش‌ با خداست‌، خدا به‌ او ظهور داده‌ است‌ تا او ظاهر گرديده‌ است‌؛ آن‌ وقت‌ چگونه‌ امكان‌ دارد با معرفت‌ به‌ آنكه‌ ظهورش‌ از خداست‌ پي‌ برد به‌ خود خدا كه‌ ظاهر كنندۀ آن‌ چيز مي‌باشد؟!

چراغي‌ كه‌ در اين‌ مسجد روشن‌ است‌ خودش‌ في‌ حدّ نفسه‌ روشن‌ است‌، و بقيّۀ اشيائي‌ كه‌ در اين‌ مسجد روشن‌ است‌، به‌ نور چراغ‌ روشن‌ است‌ نه‌ به‌ نور خود. نور چراغ‌ افتاده‌ به‌ تاريكيها و چيزهاي‌ موجود تاريك‌، آنها را روشن‌ نموده‌ است‌. ما بايد براي‌ آنكه‌ چراغ‌ را ببينيم‌ و چراغ‌ را بشناسيم‌، خودِ آن‌ را ببينيم‌ نه‌ نوري‌ را كه‌ از چراغ‌ به‌ اشياء افتاده‌ است‌. ما با رويت‌ نور مترشّح‌ از چراغ‌ كه‌ به‌ زمين‌ افتاده‌ و به‌ اين‌ شي‌ء و آن‌ شي‌ء پرتو افكنده‌ است‌ نمي‌توانيم‌ خود چراغ‌ را رويت‌ نمائيم‌. چراغ‌ را بايد با خود چراغ‌ ديد، نه‌ با چيزهاي‌ ظلماني‌ و تاريكي‌ كه‌ از چراغ‌ نور گرفته‌ و روشن‌ شده‌اند.

اين‌ مسأله‌، مسأله‌اي‌ مهمّ است‌. پس‌ خدا را بايد بوسيلۀ خود خدا شناخت‌ نه‌ با غير خدا كه‌ بنيان‌ وجودش‌ و تار و پود حقيقتش‌ و ظهورش‌ ازخداوند بوده‌ است‌.

در اينجا يك‌ مسألۀ ديگر عرض‌ وجود مي‌كند، و آن‌ اين‌ مي‌باشد كه‌ چگونه‌ خدا را با خود خدا بشناسد؟ اينهمه‌ اخباري‌ را كه‌ دلالت‌ مي‌كند انسان‌ نمي‌تواند خدا را بشناسد، انسان‌ به‌ ذات‌ خدا نمي‌تواند پي‌ ببرد، چه‌ بايد كرد؟

خدا را از آثار خدا مي‌توان‌ شناخت‌، آن‌ هم‌ معرفت‌ اجماليّه‌ نه‌ تفصيليّه‌. زمين‌، آسمان‌، سبزه‌، آب‌، از ذرّه‌ تا كهكشان‌، از پشّه‌ تا فيل‌ خدا نما هستند. اينها چون‌ آيت‌ خداوندي‌ مي‌باشند، هر يك‌ بقدر گسترش‌ وجودي‌ خويشتن‌ خدا را نشان‌ مي‌دهند. قرآن‌ هم‌ دعوت‌ به‌ رجوع‌ به‌ آثار مي‌نمايد.
و از اينجاست‌ كه‌ تَفَكَّرُوا فِي‌ ءَالآءِ اللَهِ؛ وَ لَا تَتَفَكَّرُوا فِي‌ ذَاتِ اللَهِ

از طرف‌ ديگر داريم‌ كه‌ خدا را با موجودات‌ نمي‌توان‌ شناخت‌؛ خدا را بايد با خود خدا شناخت‌. و روايات‌ بسياري‌ هم‌ در اين‌ باب‌ آمده‌ است‌ كه‌ انسان‌ مي‌تواند به‌ خود خدا معرفت‌ پيدا نمايد.

أميرالمومنين‌ عليه‌ السّلام‌ خطبه‌ مي‌خواند. يكي‌ سؤال‌ كرد: يَاأَمِيرَ الْمُؤْمِنينَ! هَلْ رَأَيْتَ رَبَّكَ؟! «اي‌ اميرمومنان‌! آيا تو پروردگارت‌ را ديده‌اي‌؟!» فرمود:

خداوند ما را در أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ

انسان‌ هم‌، چون‌ موجودي‌ است‌ كه‌ آئينۀ تمام‌ نماي‌ صفات‌ جمال‌ و جلال‌ خداوندي‌ است‌، و ظهور تامّ و مظهر اتمّ حضرت‌ قدس‌ او مي‌باشد، قابليّت‌ كشش‌ و سير را دارد. كشش‌ و سير وي‌ كدام‌ است‌؟ عبور از موجودات‌ تفرقه‌انگيز، از هواجس‌ نفسانيِ باطل‌ آئين‌، از خيالات‌ مُموّهه‌ و پندارهاي‌ مُشوّهۀ دور كنندۀ از عالم‌ قرب‌. غير از اين‌ چيزي‌ نمي‌باشد.

كسانيكه‌ مي‌گويند: انسان‌ نمي‌تواند به‌ خدا معرفت‌ پيدا نمايد، نمي‌تواند خدا را ديدار كند، قادر نمي‌باشد به‌ آن‌ مقام‌ منيع‌ و آن‌ ذِروۀ رفيع‌ راه‌ يابد؛ اين‌ گفتار تا هنگامي‌ صحيح‌ است‌ كه‌ از او هستي‌ و وجودي‌ باقي‌ مانده‌ است‌. اين‌ وجود، مخلوق‌ است‌؛ مخلوق‌ داراي‌ تعيّن‌ است‌ و نمي‌تواند بر خالق‌ كه‌ لاتعيّن‌ و غيرمتناهي‌ مي‌باشد راه‌ بيابد. انسان‌ قادر نيست‌ خدا را با تفكّر و انديشه‌ بشناسد و ادراك‌ نمايد. انديشه‌ محدود است‌ و خداوند لاحدّ. هرچه‌ با تفكّر و قدرت‌ عقليّه‌ بخواهد خدا را در بر گيرد امكان‌ پذير نمي‌باشد، زيرا صورت‌ تفكّريّۀ او صورت‌ تخيّليّه‌اي‌ است‌ كه‌ ساخته‌ و پرداخته‌ و ويراستۀ فكر وي‌ مي‌باشد. و آن‌ مخلوق‌ ذهن‌ اوست‌؛ اين‌ كجا و خدا كجا؟