جمع بندی زمان و مکان پرسش نکیر و منکر

پرسش:
سوال نکیر و منکر از چه زمانی شروع می شود؟

پاسخ:
در مورد اینکه سوال از انسان چه زمانی است، روایات زیادی در باب مرگ و برزخ وارد شده است، به عنوان نمونه مرحوم مجلسی روایتی از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که ایشان قیامت(صغری) انسان را از زمان مرگ او معرفی کرده و می فرماید: «مَنْ مَاتَ فَقَدْ قَامَتْ‏ قِيَامَتُهُ»؛ هر کسی بمیرد، قیامتش برپا شده است.⁽¹⁾ بر این اساس، زمان مرگ مصادف است با ورود انسان در عالم برزخ، به عبارت دیگر زمانی که بدن دنیوی انسان، قادر به ادامه حیات نباشد، روح در بدنی مثالی قرار گرفته و از همین جا، حیات برزخی او شروع خواهد شد. امام صادق(علیه السلام) در پاسخ به سوال یکی از اصحاب ایشان در مورد حلول روح مومن در پرندگان می فرماید: «مومن کرامتش بالاتر از این است که خداوند روح او را در بدن پرندگان قرار دهد، بلکه روح مومن در بدنی همانند بدن دنیوی او قرار خواهد گرفت».⁽²⁾

بنابراین، زمان مرگ، همان زمان ورود انسان به عالم برزخ و قرار گرفتن روح او در بدنی برزخی است، همانند بدن دنیوی او، اما اینکه سوال نکیر و منکر چه زمانی آغاز می شود؟
در این زمینه نیز روایات زیاد است، به عنوان مثال؛ امام سجاد علیه السلام می فرماید: «تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ‏ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً... وَ قَبَضَ‏ الْمَلَكُ رُوحَكَ وَ صِرْتَ إِلَى مَنْزِلٍ وَحِيداً فَرَدَّ إِلَيْكَ فِيهِ رُوحَكَ وَ اقْتَحَمَ عَلَيْكَ فِيهِ مَلَكَاكَ مُنْكَرٌ وَ نَكِيرٌ لِمُسَاءَلَتِكَ وَ شَدِيدِ امْتِحَانِكَ...»؛ اى فرزند آدم! اجل تو سریع‌ترین چیزها به سوى تو است و نزدیک است تو را دریابد و ملک الموت روح ترا قبض کند و به سوى منزلِ تنها بروى، پس روح ترا به سوى تو برگردانند و منکر و نکیر براى سؤال و امتحان سخت تو بیایند همانا اول چیزى که از تو سؤال کنند از دین تو است که به آن معتقد بوده‌اى و از کتاب تو است که آن‌را تلاوت کرده و از امامی است که ولایت او را اختیار نموده ای و می‌پرسند از عمر تو که در چه چیز فانى کردى و از مال تو که از کجا کسب، و در چه راه مصرف نمودى، پس عذر خود را بگیر و براى جواب آماده شو⁽³⁾
بر این اساس، با ورود انسان به قبر(منظور از قبر همان عالم برزخ است، نه قبر ظاهری انسان، چرا که برخی ممکن است در دریا غرق شده یا ناپدید شوند و اصلا دفن نشوند، برای این افراد نیز قبر و سوال آن، متناسب با مرگ آنها خواهد بود و آنکه سوال را قرار است پاسخ دهد، روح انسان است، ولو اینکه بدنش از بین رفته باشد) سوال و جواب شروع می شود.

نکته ای که تذکر آن خالی از لطف نیست اینکه انسان در عالم برزخ قادر به دروغ گفتن و فریب دادن فرشتگان نبوده و آنچه یک عمر با آن خو گرفته را ظاهر خواهد کرد، مانند انسانی که در خواب، کاری را می کند که اگر بیدار بود، این کار را نمی کرد. همانطور که در قیامت اعضاء و جوارح انسان بر علیه او شهادت می دهند. اصولا عالم برزخ و قیامت، قواعدش با این دنیا متفاوت است.

اما در مورد کلی یا جزئی بودن سوالات نکیر و منکر، علامه طباطبایی می فرماید: «انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتى كه داشته و اعمال نيك و بدى كه در اين دنيا انجام داده مورد بازپرسى خصوصى قرار مى گيرد و پس از محاسبه اجمالى، طبق نتيجه اى كه گرفته شد به يك زندگى شيرين و گوارا يا تلخ و ناگوار محكوم گرديده با همان زندگى در انتظار روز رستاخيز عمومى به سر مى برد. حال انسان در زندگى برزخى بسيار شبيه است به حال كسى كه براى رسيدگى اعمالى كه از وى سر زده به يك سازمان‏ قضايى‏ احضار شود و مورد بازجويى و بازپرسى قرار گرفته به تنظيم و تكميل پرونده اش بپردازند، آنگاه در انتظار محاكمه در بازداشت بسر برد. روح انسان در برزخ، به صورتى كه در دنيا زندگى مى كرد، بسر مى برد اگر از نيكان است از سعادت و نعمت و جوار پاكان و مقربان درگاه خدا برخوردار مى شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شياطين و پيشوايان ضلال مى گذراند».⁽⁴⁾

پی نوشت ها:
1. مجلسي، محمد باقر، (1403)، بحار الأنوار، دوم، بيروت، دار احياء الكتب العربي، ج58، ص7.
2. كلينى، محمد بن اسحاق،(1407)، الكافي، غفاري، علي اكبر، چهارم، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج3، ص244.
3. ابن بابويه، محمد بن على، (1376)،‏ الأمالي، ششم، تهران، کتابچی، ص503.
4. طباطبایی، سید محمد حسین، (1378)، شیعه در اسلام، سیزدهم، قم، دفتر نشر اسلامی، ص162.