بسمه تعالی
اندیشمندان مسلمان درباره روش شناخت دین و بهره بردارى از متون دینى، دیدگاههاى متفاوتى دارند. برخى روش عرفانى را تنها راه شناخت دین مى دانند، گروهى بر تعبد به ظواهر دینى اصرار ورزیده اند و گروه سوم طریق عقلى را راه دستیابى به معارف دینى مى دانند. در بین نظریه هاى مطرح شده در دوره معاصر، نظریه علامه طباطبایى، اعتبار و مقبولیت ویژه اى یافته است. وى با اعتقاد به كارآمدى هر سه روش در درك حقایق دینى، تأكید فراوانى بر شناخت عقلى دین كرده است.اهمیت و اعتبار شناخت عقلى دین، در نظر وى سبب شده كه در آثار خود به تناسب از اهمیت و ضرورت شناخت عقلى دین، مبانى و اهداف عقل ورزى و روشهاى پرورش عقل به غرض دستیابى و درك آموزه هاى دینى سخن گوید و با استناد به آیات و روایات و به شیوه اى استدلالى موضوعات فوق را بررسى كند.
اهمیت و ضرورت شناخت عقلى دین
از دیدگاه مرحوم علامه درك عقلى آموزه هاى دینى در مقایسه با دیگر طرق بهره بردارى از متون دینى، از جایگاهى والا برخوردار است.وى اهمیت و ضرورت آن را از منظرهاى مختلف مورد توجه قرار داده و به خوبى نتایج حاصل از این روش را نشان داده است.
برخى موارد عبارتند از:
الف. رشد، پویایى، استحكام و پیشرفت حیات انسانى بر اساس بهره مندى از فكر صحیح تأمین مى شود. علامه عقل را به عنوان تنها نیرویى كه انسان را از سایر حیوانات متمایز مى كند و او را نوعى مستقل و مشخص قرار مى دهد بر مى شمارد و بر این اساس حیات انسان را حیاتى فكرى مى داند.به نظر او، از لوازم ابتناى حیات بر فكر این است كه هرچه فكر صحیح تر باشد، استحكام حیات بیشتر است. حیات مستحكم به هر طریقى از طرق كه فرض شود، مرتبط با فكر استوار و مبتنى بر آن است و به قدر بهره آن از فكر، بهره اى از استحكام دارد.
ب. با نظر به حیات انسانى در این جهان طریق عقل در مقایسه با وحى و كشف از عمومیت و اهمیت بیشترى برخوردار است. طریق وحى فقط بر انبیاء گشوده است و طریق كشف نیز بوسیله اندكى از مردم پیموده مى شود.همه مردم، حتى اهل وحى و كشف حاجت شدیدى به براهین عقلى در زندگى دنیوى دارند و از طریق عقلى بى نیاز نیستند.بعلاوه ترك طریق عقل موجب تسلط تقلید بر شؤون حیات اعتقادى و اخلاقى انسان مى شود و موجب سقوط انسان است. لذا طریق عقلى نسبت به دو طریق دیگر از عمومیت بیشترى برخوردار است.
ج. كرامت و شرافتى بالاتر از درك حقایق معارف دینى براى انسان وجود ندارد. علامه طباطبایى براى انسانهایى كه استعداد درك حقایق دینى را ندارند، عمل به ظواهر كتاب و سنت و اوامر و نواهى مولوى را توصیه مى كند، ولى براى افرادى كه استعداد آنرا دارند تا به درك حقایق دینى نائل آیند تلاش براى درك حقایق دینى را پیشنهاد مى كند و معتقد است كه بر این مطلب، عقل، كتاب و سنت دلالت دارند و هیچ شرافت و كرامتى بالاتر از آن براى انسان وجود ندارد. تكریم انسان به نعمت عقل است كه به هیچ موجود دیگرى داده نشده است و انسان با عقل خود نیك را از بد و خیر را از شر تشخیص مى دهد و امور دیگرى مانند نطق، خط و تسلط و تسخیر موجودات دیگر بر عقل انسان متفرع است و تفضیل انسان به این است كه از نعمتهایى كه به موجودات دیگر داده شده سهم بیشترى دارد. تلقى عامیانه از معارف دینى و جلوگیرى از بحث آزاد، عامل انحطاط و عقب ماندگى جامعه اسلامى بعد از رسول خدا(ص) بوده است.به نظر علامه" بشر با غریزه خدادادى خود مى فهمد كه كلید سعادت و خوشبختى زندگى، فرهنگ است و پیشرفت زندگى با پیشرفت فرهنگ توأم است، و هرگز پیشرفت فرهنگى بدون استدلال منطقى و بحث آزاد صورت پذیر نیست.چنانكه روزى جامعه انسانى به واسطه تاریكى محیط یا عوامل غیر طبیعى دیگر در این مسئله آن طورى كه شاید و باید روشن نبوده است، امروز دیگر این موضوع جزء بدیهیات به شماره آمده و كمترین ابهامى در آن باقى نمانده است."
ه. بررسى تعلیمات دینى از مجراى تعقل و استدلال آزاد، حیات و تازگى آنرا در همه زمانها حفظ خواهد كرد. علامه بر این باور است كه معارف دینى با غریزه تفكر فلسفى و تعقل استدلالى انسان قابل هضم است و نتیجه پیروى از این طریق ایجاد پشتوانه دیگرى غیر از وحى مجرد است كه " تعلیمات اسلامى را براى همیشه و نسبت به همه كس زنده نگه مى دارد، و مقاصد این آئین پاك از دریچه چشم استدلال پیوسته و تازه خواهد بود. با گشودن این راه بعد از انقطاع وحى و پایان نبوت دیگر تعلیمات دینى هرگز قیافه ابهام و اجمال بخود نمى گیرد و در صف یادگارهاى تاریخى و آثار باستانى در موزه ها ذخیره نمى شود."
